SAD su do sada uvele sankcije protiv više od 50 zemalja, koje predstavljaju preko jedne četvrtine svetske populacije. One su uvedene protiv pojedinih zemalja, kompanija, ali i pojedinaca i postale su novi oblik američkog ratovanja protiv neposlušnih, „loših momaka“.
Ideja je da se ciljana država na ovaj način finansijski uguši, baci na kolena i potčini. Čak i prisili na smenu vlasti. Želja i namera je da se na ovaj način održi dominantna američka pozicija u svetskoj političkoj areni. Iako od strane američkih zvaničnika možemo čuti da su njihovi potezi motivisani ljudskim pravima i demokratijom, sankcije nemaju apsolutne veze sa istim. Štaviše, njima se otvoreno krše neka od osnovnih ljudskih i univerzalnih prava, definisanih poveljama Ujedinjenih nacija.
Crna lista
One su prvi put primenjene početkom dvadesetog veka kao način iskorišćavanja tokova globalizacije i za odbranu liberalnog internacionalizma, odnosno hegemonizma. Trebalo bi da budu alternativa ratu, ali pokazale su se kao mračni paradoks. Osmišljene da spreče rat, one su postale pogubnije od posledica ratnih dejstava.
Sankcije su nažalost postale glavno spoljnopolitičko oruđe Amerike. Kuba, Iran, Severna Koreja, Rusija, Sirija i Venecuela su pod sveobuhvatnim sankcijama. To znači da je većina komercijalnih i finansijskih transakcija sa pravnim licima i pojedincima u ovim zemljama zabranjena američkim zakonom.
Još 17 zemalja, uključujući Avganistan, Bjelorusiju, DR Kongo, Etiopiju, Irak, Liban, Libiju, Mali, Nikaragvu, Sudan i Jemen, podležu takozvanim ciljanim sankcijama, odnosno američki zakon zabranjuje održavanje finansijskih i komercijalnih odnosa sa određenim kompanijama, pojedincima i često vladama.
Još sedam zemalja, uključujući Kinu, Eritreju, Haiti i Šri Lanku, podvrgnuto je specijalnoj kontroli izvoza. Ova već prilično duga lista ne uključuje one ciljane sankcije koje su uvedene pojedincima i kompanijama. Ali ni sankcije uvedene teritorijama kao što su Hong Kong, Balkan, Krim, Donjeck i Lugansk. Kada se pomene Balkan, sankcije su uvedene pojedincima i kompanijama iz Srbije, Severne Makedonije, Republike Srpske i FBiH.
Najugroženiji
Prema poslednjim zvaničnim podacima Ministarstva finansija, SAD su do 2021. godine uvele sankcije za više od devet hiljada pojedinaca. Samo te godine, procentualno gledajući, zabeležen je rast broja sankcionisanih lica i kompanija za 933 odsto.
Od tada pa do danas administracija Džozefa Bajdena nastavila je sa takvom politikom, dodajući još par hiljada ljudi na ovu američku crnu listu. Kada se podvuče crta, zemlje koje su pod nekom vrstom sankcija SAD čine nešto više od jedne petine globalnog BDP-a. Tačnije, više od jedne trećine svetske populacije živi u zemljama koje su pod sankcijama.
Najdrastičniji primer – Kuba. Sankcije ovoj zemlji uvedene su nakon 1959. godine, kada je Fidel Kastro postao premijer Kube, srušivši postrevolucionarnu kubansku vladu koja je bila favorizovana od strane SAD. Ironično, prethodni Batistin režim je delimično poražen zbog embarga na oružje koje su SAD nametnule. Od tada je na snazi nezapamćeni trgovinski embargo.
Trebalo bi navesti i primer Sjeverne Koreje, ali i Venecuele, kojoj je prihod smanjen za neverovatnih 99 odsto, nakon što je ova zemlja stavljena na američku crnu listu, gurajući ovu zemlju, odnosno njene građane, u siromaštvo. Takođe, i primer Sirije, kada je sprečeno slanje humanitarne pomoći ovoj državi, nakon razornog zemljotresa. Pojedini pravni eksperti su tada ovo nazvali nečuvenim necivilizacijskim činom koji predstavlja zločin protiv čovečnosti.
Pojedini ekonomisti su proučavali efekat sankcija na 98 zemalja u periodu od 35 godina. Njihovi rezultati sugerišu da one skraćuju očekivani životni vek ljudi. Ukazali su i na porast smrtnosti dece, ali i identifikovali da su žene najteže pogođene. Upozorili su da ekonomske sankcije SAD povećavaju siromaštvo, što onda samo povećava ionako veliki jaz između bogatih i nerazvijenih zemalja.
Ljudska prava
Pre par godina Savet UN za ljudska prava imenovao je specijalnog izvestioca, koji je trebalo da utvrdi negativni uticaj sankcija na ljudska prava. To je bila Elena Dovgan, profesorka na Katedri za međunarodno privatno i evropsko pravo Fakulteta za međunarodne odnose Bjeloruskog državnog univerziteta.
Ona je tada upozorila na izuzetno negativan uticaj sankcija u pojedinim državama, ali kao i na prava pogođenih pojedinaca. Kako je istakla one utiču na čitav spektar ljudskih prava, od prava na život do ekonomskih i socijalnih.
Prema njenim rečima, savremeni sistem međunarodnih odnosa zasniva se na Povelji Ujedinjenih nacija, u kojoj su ugrađeni osnovni principi međunarodnog prava – princip neupotrebe sile i prijetnje silom, suverene jednakosti država, neupotrebe sile i prijetnje silom. Tu je i nemešanje u unutrašnje stvari država i princip poštovanja međunarodnih obaveza.
Dovganova je kritikovala SAD zbog korišćenja eksteritorijalne jurisdikcije za uvođenje sankcija stranim pojedincima. Ova praksa, prema njenom mišljenju, predstavlja klasično kršenje ljudskih prava, uključujući pravo na pravilan proces i pretpostavku nevinosti, kao što je sadržano u Međunarodnom paktu o građanskim i političkim pravima, koji su ratifikovale SAD.
Kako je istakla, Amerika godinama uvodi sankcije pojedincima i entitetima bez domaće krivične jurisdikcije i u odsustvu univerzalne jurisdikcije. Kako je dodala, budući da sankcije obično uključuju zabranu putovanja i zamrzavanje imovine, one krše pravo na slobodu kretanja i pravo da se ne bude arbitrarno lišen imovine.
„Strah od američkih sankcija naveo je mnoge kompanije i finansijske institucije da se previše trude da ih ispoštuju kako bi smanjili rizike za sebe. Ovo samo pogoršava uticaj sankcija na ljudska prava“, rekla je ona, navodeći da je nusprodukt svega ovog i kršenje radničkih prava.
Zapad protiv ostalih
Sve ovo nije obeshrabrilo aktuelnu američku administraciju da nastavi sa ekonomskim, finansijskim i trgovinskim sankcijama. Zamrzavaju se računi nacionalnih i privatnih banaka, zabranjuju plaćanja i transfer novca. Uvode čak i sajber sankcije koje sprečavaju korišćenje određenih aplikacije ili platformi. Jedna od mera američkog pritiska jeste i blokada zahteva za kredite Međunarodnog monetarnog fonda i Svetske banke.
Čelne ljude u Vašingtonu nije mnogo dotaklo ni to što je o ovoj temi u nekoliko navrata razgovarano na sastancima Saveta za ljudska prava Ujedinjenih nacija (HRC) pa ni što su usvajane rezolucije kojima se osuđuje uvođenje sankcija.
Kako je navedeno u ovim dokumentima sankcije imaju dalekosežne negativne implikacija na ljudska prava, ali i populaciju ciljanih država, nesrazmerno pogađajući siromašne i osobe u najugroženijim situacijama.
Zemlje koje su bile protiv donošenja ovih rezolucija bile su SAD, njeni evropski saveznici i Japan. Jedina nacija koja je bila uzdržana bila je Argentina, kojom upravlja lider krajnje desnice Havijer Milei, koji je obećao čvrstu podršku SAD. Mnogi su ovo glasanje nazvali – Zapad protiv ostatka sveta.
