Termin antisemitizam u savremenom diskursu široko se koristi za opisivanje predrasuda, diskriminacije ili neprijateljstva usmerenog isključivo ka jevrejskom narodu. Iako je ova definicija duboko ukorenjena u sociopolitičkoj i istorijskoj svesti – posebno imajući u vidu dugu istoriju progona Jevreja – detaljnijom analizom ovog pojma sa filološke, biblijske i istorijske perspektive uočava se konceptualna nepreciznost.
Lingvističko i etimološko poreklo termina „semitski“ u biblijskom kontekstu
Pridev semitski proističe iz biblijskog lika Sima (Šema), jednog od trojice Nojevih sinova, kako je zapisano u Knjizi postanja (Postanje 10:21–31).
Sim (Šem) se tradicionalno smatra praocem nekoliko drevnih naroda Bliskog istoka, uključujući Hebreje (Izrailjce), Aramejce, Asirce i kasnije arapske narode. U 18. veku, nemački istoričar August Ludvig fon Šlecer, a zatim i orijentalista Johan Gotfrid Ajnhorn, uveli su termin semitski jezici kako bi kategorisali porodicu srodnih jezika među kojima su hebrejski, arapski, aramejski, akadski i drugi – svi potekli iz zajedničkog jezičkog korena i geografski su smešteni na teritoriji drevnog Bliskog istoka.
Iz ove filološke tradicije proističe i upotreba termina semitski ne samo kao opisa jezika, već i naroda koji su te jezike govorili. Stoga, prema lingvističkim i etnološkim kriterijumima, Jevreji i Arapi – kao i drugi drevni semitski narodi – spadaju u kategoriju semitskih.
Shodno tome, termin antisemitski, kada se lingvistički razloži, implicirao bi protivljenje svim semitskim narodima – što je u direktnoj suprotnosti sa njegovim savremenim značenjem, koje se odnosi isključivo na antipatiju ili mržnju prema Jevrejima.
Biblijska dimenzija: Zajedničko semitsko nasleđe
Ovo šire značenje nije samo lingvističko, već i duboko biblijsko. Hebrejska Biblija (Tanah) predstavlja Avrama kao zajedničkog patrijarha i Jevreja i Arapa. Preko Isaka, Avram postaje praotac Izrailjaca (Postanje 17:19; 21:12), dok preko Ismaila postaje praotac mnogih arapskih naroda (Postanje 16:11–12; 25:12–18). Obe loze potiču od Sima (Šema), što dodatno potvrđuje da Jevreji i Arapi dele zajedničko semitsko poreklo.
Teološki posmatrano, ovo zajedničko nasleđe ima dubok značaj. Božji savez sa Avramom (Postanje 17:4–5) proglašava ga „ocem mnogih naroda“, i to obećanje nije isključivo, već inkluzivno. Iako se zavetna linija u jevrejskoj tradiciji ostvaruje preko Isaka, biblijski tekst ne umanjuje značaj ili legitimitet Ismailovog potomstva. Naprotiv, Bog je blagoslovio Ismaila i od njega načinio „veliki narod” (Postanje 17:20).
Definisanje antisemitizma na način koji prenebregava zajedničko semitsko i avramovsko nasleđe predstavlja ne samo redukciju jezičke preciznosti, već i teološko-dehermenevtički pristup, koji može dovesti do slabljenja svesti o unutrašnjoj povezanosti i bogoslovskoj dubini biblijsko-istorijskog narativa.
Istorijski razvoj termina
Uprkos svom širem značenju, termin antisemitizam je u 19. veku popularizovao nemački politički agitator Vilhelm Mar, koji ga je upotrebio kako bi promovisao pseudonaučnu rasnu mržnju prema Jevrejima. Marov cilj bio je da neprijateljstvo prema Jevrejima predstavi ne kao versku netrpeljivost (antijudaizam), već kao racionalnu, etničku nužnost. Tako je termin sužen i politički instrumentalizovan kao sredstvo za isključenje, progon, a kasnije i genocid.
U tom kontekstu, antisemitizam je postao eufemizam – možda čak i način da se mržnja prema Jevrejima „zapakuje“ u naizgled naučni okvir. Kako ističe naučnica Debora Lipštad, termin je služio da se „rasna mržnja obloži prihvatljivijim jezikom“ (Antisemitism: Here and Now, 2019).
Vremenom se ovo restriktivno tumačenje i sužena koncepcija učvrstilo u zapadnom diskursu, naročito kao odgovor na užase Holokausta, u kojem je više od šest miliona Jevreja bilo surovo i sistematski lišeno života od strane nacističkog režima. Danas je antisemitizam standardni termin za označavanje mržnje prema Jevrejima, iako njegovo bukvalno značenje obuhvata znatno širi spektar naroda.
Teološke i etičke implikacije
Sa teološkog stanovišta, usmeravanje termina „antisemitizam” isključivo na iskustvo Jevreja, iako istorijski utemeljeno, razumljivo i opravdano u svom istorijskom i etičkom okviru, ne obuhvata u potpunosti širi kontekst semitskog nasleđa – nasleđa koje je duboko ukorenjeno u sve tri avramske religije: judaizmu, hrišćanstvu i islamu.
Takvo razumevanje ne umanjuje jevrejsko stradanje niti istorijsku specifičnost antisemitizma kao oblika mržnje, već upravo suprotno – omogućava da se teološki i moralni odgovor na njega proširi u pravcu interreligijske solidarnosti. U vremenu rasta novih oblika verske i etničke netrpeljivosti, pozivanje na zajedničko semitsko nasleđe može poslužiti kao osnov za izgradnju kulture sećanja, ali i kulture mira među zajednicama koje dele duhovnu i istorijsku srodnost, čak i kada su u savremenom kontekstu razdvojene religioznim, političkim, ideološkim ili identitetskim linijama.
I Tora i Kuran naglašavaju zajedničko nasleđe i dostojanstvo svih Avramovih potomaka. Kuran, na primer, prepoznaje decu Izrailjevu i Ismaila naziva prorokom (Kuran 2:136; 19:54). Hrišćanstvo potvrđuje Avrama kao duhovnog oca vere (Rimljanima 4:11–12). Ove spise karakteriše vizija šireg ljudskog srodstva i božanskog obećanja – vizija koja je u osnovi suprotna etnolingvističkom neprijateljstvu.
Ignorisati ovo u terminima koje koristimo znači počiniti ne samo lingvističku isključivost, već i moralni, istorijski i bogoslovski previd.
Stoga, korišćenje pojma antisemitizam u širem smislu, kao pojma koji obuhvata sve semitske narode, nije samo akademska dilema ili retorički izbor, već i etički i bogoslovski čin koji teži da osnaži međusobno razumevanje i jedinstvo. Takav pristup može pomoći u prevazilaženju podela koje su često zasnovane na površnim ili isključivim tumačenjima, te u svetlu Sveto-Pisamskog narativa, podstaknu kulturu mira, pomirenja i uvažavanja u savremenom svetu.
Sociopolitička realnost nasuprot etimološkoj tačnosti
Naravno, jezik se razvija, i pojmovi često dobijaju značenja koja se udaljavaju od svojih etimoloških korena. Konvencionalna upotreba termina antisemitizam kao oznake isključivo za mržnju prema Jevrejima danas je duboko ukorenjena u javnom i akademskom govoru. Ova upotreba je kodifikovana u definicijama institucija kao što je Međunarodna alijansa za sećanje na Holokaust (IHRA), koja antisemitizam definiše kao „određenu percepciju Jevreja koja se može izraziti kao mržnja prema Jevrejima“.
Iako ova definicija ima nesumnjivu važnost i praktičnu vrednost u borbi protiv mržnje usmerene prema Jevrejima, neophodno je pristupiti joj s pažnjom i svešću o njenom širem dometu značenja. Istorijski i etimološki kontekst samog pojma nosi složenu i višeslojnu stvarnost koja prelazi okvir jedne pojedinačne zajednice. Ukoliko se termin upotrebljava bez dubljeg promišljanja o njegovoj biblijsko-bogoslovskoj i kulturnoj dimenziji, može se desiti da on neodgovarajuće ograniči širinu dijaloga i osvetli isključivo jednu perspektivu, ne obuhvatajući puni spektar zajedničkog nasleđa.
Posebno u kontekstu međuverskih i međukulturnih susreta, gde je dijalog suštinski instrument pomirenja i uvažavanja, jednostrana ili nepotpuna definicija može dovesti do nesporazuma, pa čak i do neplaniranog jačanja razdora. U tom smislu, preciznije i detaljnije razumevanje semitskog nasleđa – koje uključuje jevrejski narod kao i druge semitske narode i verske tradicije srodne po duhovnim korenima – može postati snažan temelj za izgradnju mostova poverenja i saradnje.
Takav pristup ne umanjuje značaj specifičnih istorijskih iskustava i bola koje je jevrejski narod pretrpeo, već ih stavlja u širi teološki i humanistički okvir. On promoviše svest o uzajamnoj povezanosti i slobodi od podela, inspirišući sve zajednice da zajednički traže pravdu, ljudsko dostojanstvo i mir. Na taj način, termin i njegova upotreba mogu prerasti u sredstvo ne samo osude mržnje, već i podsticaja na dublje razumevanje i istinski međureligijski i međukulturni dijalog. Dublje i sveobuhvatnije razumevanje zajedničkog nasleđa semitskih naroda moglo bi značajno doprineti izgradnji uzajamnog poštovanja i dijaloga, umesto potencijalnog produbljivanja podela.
Zaključno razmatranje
U zaključku, pojam „antisemitizam“, iako je u savremenoj upotrebi postao sinonim za predrasude, diskriminaciju i nasilje usmereno prvenstveno protiv jevrejskog naroda, predstavlja lingvističko-istorijski paradoks koji zahteva dublje razumevanje kako u etimološkom, tako i u teološkom i kulturološkom smislu. Termin „semitski“ proističe iz biblijskog rodoslova, konkretno iz ličnosti Sima (ili Šema), najstarijeg sina praoca Noja (Postanje 10:21), od koga potiču različiti narodi Bliskog Istoka, uključujući i Jevreje, Arape, Asirce, Aramejce i druge semitske etničke grupe. Dakle, semitsko nasleđe nije isključivo jevrejsko, već obuhvata širi korpus naroda koji dele zajedničko jezičko i kulturno poreklo, što dodatno usložnjava savremenu upotrebu termina „antisemitizam“ kao pojma ograničenog isključivo na antiizraelski ili antijevrejski diskurs.
Ova etimološko-antropološka kompleksnost dobija svoju punu bogoslovsku dimenziju kada se sagleda u svetlu biblijske teogonije i teološke antropologije. Simova (Šemova) loza, detaljno izložena u rodoslovima iz Postanja (10:21–31; 11:10–26), povezuje Jevreje i druge semitske narode unutar šireg narativa o Božjem domostroju spasenja. U tom smislu, bogoslovski je neodrživo gledati na pojam „antisemitizma“ kao isključivo antievrejski stav, jer bi to podrazumevalo i potencijalno neprijateljstvo prema drugim potomcima Sima, posebno Arapima, sa kojima Jevreji dele zajedničkog rodonačelnika u Avramu. Biblijski izveštaji o Ismailu (Postanje 16:10–12) i Isaku (Postanje 21:1–3), kao i kuranski narativ o žrtvovanju Avramovog sina (Kuran 37:101–109), potvrđuju duboke duhovne i istorijske veze između ovih naroda. Iako postoji teološka razlika u identitetu žrtvovanog sina između judeo-hrišćanske i islamske tradicije, zajednička je ideja o bogougodnosti i povezanosti sa Božjim obećanjima.
U hrišćanskom teološkom tumačenju, apostol Pavle Avrama predstavlja kao „oca svih koji veruju“ (Rimljanima 4:11–12), čime se on uzdiže iznad etničke pripadnosti i postaje paradigma vere za sve narode. Ovo se još snažnije izražava u poslanici Galatima, gde stoji: „Nema više ni Judejca ni Jelina… jer ste svi jedno u Hristu Isusu“ (Galatima 3:28–29), što ukazuje na eshatološki karakter zajedništva koje prevazilazi sve ljudske i etničke podele.
Kada se pojam „antisemitizam“ analizira u svetlu biblijske antropologije, on ne predstavlja samo oblik etničke mržnje, već i bogoslovski čin odbacivanja čoveka kao ikone Božje. Svako odvajanje i diskriminacija na osnovu porekla, u ovom slučaju ono koje je usmereno prema potomcima Sima (Šema), narušava temeljni poredak stvarnosti koji je Bog uspostavio u Stvaranju (vidi Postanje 1:27) i potvrdio kroz Zavete. Iz perspektive hrišćanske sotiriologije, ovo odbacivanje ima i soteriološke posledice, jer zanemaruje univerzalnost Hristove žrtve koja je ponuđena „za sve ljude“ (1. Timoteju 2:4–6).
Kritička rekonceptualizacija termina antisemitizam zahteva mnogo više od proste etimološke ili istorijske revizije. Ona podrazumeva dublje uranjanje u hermeneutičke, teološke i eklisiološke implikacije pojma, čije savremeno značenje stoji u kontradikciji sa biblijskim narativom o univerzalnom dostojanstvu svakog čoveka stvorenog po obrazu i podobiju Božjem (Postanje 1:26–27). Savremena upotreba pojma „antisemitizam“ kao isključivo antijevrejskog fenomena previđa činjenicu da su svi semitski narodi neraskidivo povezani unutar biblijske teogonije, kao i unutar zavetne strukture izgrađene na ličnosti Avrama, koji se u Svetom Pismu i u hrišćanskoj soteriologiji afirmiše kao otac mnogih naroda (vidi Postanje 17:4–5; Rimljanima 4:17).
U tom kontekstu, pravoslavno teološko tumačenje semitskog identiteta ne sme se ograničiti na etničke ili istorijske koordinate, već mora obuhvatiti eshatološku dimenziju Božjeg domostroja (οἰκονομία τοῦ θεοῦ), koji se u punoći ostvaruje u Hristu. Apostol Pavle u poslanici Galatima radikalno ukida sve društvene, etničke i polne podele, uspostavljajući novu antropologiju u kojoj je čovek definisan ne po telesnom poreklu, već po pripadnosti Hristu: „jer ste vi svi jedan (čovek) u Hristu Isusu. A kad ste vi Hristovi, onda ste seme Avraamovo i naslednici po obećanju.“ (Galatima 3:28–29).
Sveto Pismo, dakle, ne podstiče etnocentrizam, već ukazuje na nužnost duhovnog prevazilaženja etničkih i kulturnih granica u korist hristocentrične sabornosti (καθολικότης), u kojoj je ljubav – ἀγάπη – vrhovni etički i ontološki princip. Hristova Nova Zapovest: „Zapovest novu dajem vam: da ljubite jedni druge, kao što Ja vas ljubih, da i vi ljubite jedni druge.“ (Jovan 13:34), postavlja temelj za eklisiološku viziju zajednice u kojoj se svaka forma mržnje, a naročito ona zasnovana na etničkoj ili rodoslovnoj osnovi, pokazuje kao radikalno suprotna Božjoj volji i planu spasenja.
Umesto relativizacije istorijske patnje naroda koji su bili objekat antisemitske mržnje, hrišćansko bogoslovlje je pozvano da afirmiše pravdu, pomirenje i zajedničko sećanje (communio memoriae) kao teološke kategorije. Samo na taj način može se izgraditi istinsko hrišćansko svedočanstvo u svetu, u duhu reči Sv. Apostola Pavla da je Hristos došao da pomiri sve – i što je na nebesima i što je na zemlji (Kološanima 1:20), te da je u Svojoj ličnosti oborio zid podele – „Jer On je mir naš, koji i jedne i druge sastavi u jedno i razruši pregradu koja je rastavljala, to jest neprijateljstvo”. (Efescima 2:14)
Stoga, svaki oblik antisemitizma – bilo on usmeren protiv Jevreja, Arapa ili drugih (ne)semitskih naroda – nije samo društveni ili politički problem, već duboka teološka devijacija koja stoji u suprotnosti sa srcem hrišćanske poruke: da su svi ljudi pozvani da budu „jedno u Hristu“ (Jovan 17:21), i da u Hristu nema granice/a ko je bližnji, već se bližnji definiše Ljubavlju, tj. Hristom, Koji prevazilazi svaki identitetni okvir.
Protojerej–stavrofor Miroljub Srb. Ružić
Izvori:
- Sveto Pismo (Postanje 10:21–31; 16:11–12; 17:4–5, 17:20; 25:12–18)
- Said, Edward W. Orientalism. Pantheon Books, 1978.
- Lipstadt, Deborah E. Antisemitism: Here and Now. Schocken Books, 2019.
- Gesenius, Wilhelm. Hebrew Grammar. Translated by E. Kautzsch, Clarendon Press, 1910.
- Finkelstein, Israel, and Neil Asher Silberman. The Bible Unearthed: Archaeology’s New Vision of Ancient Israel and the Origin of Its Sacred Texts. Free Press, 2001.
- Kuran (2:136; 19:54)
- International Holocaust Remembrance Alliance. Working Definition of Antisemitism. holocaustremembrance.com/resources/working-definitions-charters/working-definition-antisemitism
