Logor Jasenovac je bio najveći koncentracioni logor u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj (NDH) na prostoru okupirane Kraljevine Jugoslavije 1941-1945. Po broju žrtava Logor Jasenovac je treći, a po užasima prvi, logor u okupiranoj Evropi za vreme Drugog svetskog rata. Formiran je u avgustu 1941. godine u okolini istoimenog mesta, a uništen od strane ustaša krajem aprila 1945. godine. „Radni logor Jasenovac“, kako ga naziva hrvatska administracija, bio je ustvari ogromno stratište za Srbe, Rome i Jevreje, svih uzrasta, polova, starosne dobi, socijalnih, obrazovnih i drugih profila, kao i za komuniste, pomagače i simpatizere Srba, Roma i Jevreja.
Sistem koncentracionih logora Jasenovac je još 1930-ih osmislio Vjekoslav Maks Luburić, koji je bio i njegov prvi komandant. Prvi upravnik logora bio je bivši rimo-katolički sveštenik fratar Miroslav Filipović (poznat i pod nadimkom “fra Satana”, koji je dobio zbog svirepog ubijanja Srba i podstrekivanja drugih na takvo postupanje) a kasnije dželat Dinko Šakić.
Logor je građen od avgusta 1941. do februara 1942. godine. Veći deo logora se nalazio u mestu Jasenovac, oko 100 km jugoistočno od Zagreba. Logori I i II bili su u selima Bročica i Krapje, ali su brzo rasformirani zbog čestih poplava. Zatvorenici su prebačeni u logor Ciglana (Jasenovac III), koji je bio najveći logor i u sebi je sadržao uključen krematorijum.
U Donjoj Gradini sa druge strane reke Save vršena su pogubljenja. Logor za decu bio je u Sisku i u Jastrebarskom, a ženski logor nalazio se u Staroj Gradiški jugoistočno od Jasenovca, mada je žena i dece bilo i u Jasenovcu. U Logoru Jasenovac su vlasti NDH izvršile stravične pokolje i genocid nad Srbima, Romima i Jevrejima. U njemu je stradao i određen broj Hrvata i Muslimana. To su bili antifašisti, i simpatizeri i pomagači Srbima. Ni jedan Hrvat, niti musliman, nije stradao zato što je Hrvat, odnosno musliman, odnosno zbog svoje vere ili nacionalne pripadnosti.
BROJ ŽRTAVA
Broj žrtava nikada nije tačno utvrđen. Logorska arhiva je dva puta uništavana, (početkom 1943. i aprila 1945. godine). Zemaljska komisija NR Hrvatske, osnovana 1945. konstatovala je u izveštaju Međunarodnom vojnom sudu u Nirnbergu, da je broj žrtava između 500.000 i 700.000, ali realna brojka je bila preko milion. O ustaškim zločinima postoji velika dokumentacija. Međutim vlasti u bivšoj SFRJ nisu nikada dozvolile da se ona istraži, pa čak ni u najtajnijoj formi, zbog ideologije bratstva i jedinstva, temelja na kojima je skorijena komunistička Jugoslavije. Najverovatnije je ovo činjeno iz straha da bi se time morala izbrisati odrednica ustaša = četnik, po broju žrtava.
Žrtve logora bili su Srbi, Jevreji i Romi zbog svog etničkog i verskog porekla, zatim komunisti i antifašisti, koji se nisu slagali sa politikom tadašnje Nezavisne Države Hrvatske. U Jasenovcu Hrvati nisu stradali zato što su Hrvati, niti Muslimani zato što su Muslimani, već jedino kao antifašisti, komunisti i pomagači i spasioci Srba.
POGROM DECE
U procesu „pročišćenja Hrvatske nacije“, srpska deca bila su prva koja su ubijana, zajedno sa odraslima, čak i ako su ih majke još uvek dojile. Tokom četiri godine, između aprila 1941. i maja 1945, više od 73.316 dece ubijeno je u ustaškoj NDH. Najmlađa su bila još u kolevkama, dok su najstarija deca bila oko 14 godina starosti. Tokom Drugog svetskog rata, jedino mesto u celoj Evropi gde su postojali specijalni logori za decu bila je Hrvatska.
Od decembra 1941. do aprila 1942., u Jasenovcu, ustaše su pobile 19.544 dečaka i devojčica srpske nacionalnosti, a njihovi identiteti utvrđivani su kasnije. Bili su ubijani na najstrašnije načine i umirali su, takođe, više nego odrasli, od bolesti, izgladnelosti, žeđi i smrzavanja. Ustaše bi dovukli malu decu u Savu, vezujući nekoliko njih u džak i bacajući ih u reku. Mnoga deca (oko njih 400) poklana su u Jasenovcu, sredinom septembra, 1942. Deca su dovođena u 15 zaprežnih kola u ciglanu i spaljivana. Veoma slična sudbina zadesila je 300 dece koja su pogubljena u Gradini, u oktobru 1942. Jedan od retkih preživelih dečaka – logoraša, Milan Bastašić iz Grubišnog Polja, opisao je svoj boravak i spašavanje iz logora smrti u svojoj knjizi Bilogora i Grubišno Polje 1941—1991. U ustaškom logoru Jasenovac stradalo je srpske dece do 12 godina starosti 19.544. (hrvatske i muslimanske je bilo u zanemarljivo malom broju i nikada zato što su pripadnici tih naroda). Vrlo bitno je reći i to da je ogroman broj dece, oko 12.000 bio spašen od ustaškog pogroma. Između ostalih, Dijana Budisavljević, kao i desetine razložnih i plemenitih Hrvata što znači da je zamisao bila da se sva deca Kozare, Potkozarja i Krajine pobiju.
„Deca dovedena u Jasenovački logor 1942. godine bila su neobično zdrava i lijepa. Nitko u logoru nije vidio ljepše, pametnije i zdravije djece. Pomislili bismo da su ih nacisti birali“
Kada o zločinu u Jasenovcu ne bismo ništa više imali kao činjenicu već samo stradanje srpske, romske i jevrejske dece, kada bi samo ovaj poražavajući broj stradale dece bio poznat, kvalifikaciji genocid u međunarodnom pravu ne bi trebao ni jedan više dokaz. Sve ovo, uz ostale međunarodnopravne odrednice, nedvosmisleno potvrđuje da je u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj izvršen genocid nad srpskim narodom.
„Kada hoćeš da ubiješ narod, ubi mu decu“. Klauzuli u međunarodno pravnoj kvalifikaciji o genocidu : istrebljenje jednog naroda, u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, objektivno nije potreban ni jedan više dokaz da su, hrvatska državna struktura i njena razvojna politika, izvršile genocid nad Srbima u Jasenovcu, uz već opšte poznatu i prihvaćenu činjenicu o holokaustu nad Jevrejima, i stidljivo izrečenu činjenicu o genocidu nad Romima(Cigani). Ovaj genocid nad Srbima je poslednji izvršen, a ne potvrđen genocid, u Evropi. Srbi u ovoj istorijskoj nepravdi, iz strogih ideoloških, državnih, hrišćanskih i ko zna kojih još pobuda, obilato participiraju. Učestvovali su u zabrani i pomena o genocidu jer je trebalo da žrtva i dželat naprave ponovo nelogičnu i nerazumnu tvorevinu Jugoslaviju i to nad onom istom, s razlogom i sa istim simptomima umrlom Kraljevinom Jugoslavijom. Tek ljudsko praštanje, ne da se nije posvetilo, već je zločincu nametnulo istinu da se sopstvenog zločina nikada i ne doseti.
U Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, je izvršen pogrom, novijoj istoriji nepoznat i po broju ubijenih i po metodama, nad nehrvatskim stanovništvom u Bosanskoj Krajini, Baniji, Kordunu, Slavoniji, Dalmaciji, Hercegovini, Lici i Bosni. Ovaj pogrom je više od genocida. Ni pravna, ni moralna terminologija ne poznaju primerenu kvalifikaciju za ovakvu neljudskost. Istina o ovom pogromu srpske, romske i jevrejske dece nije potrebna samo žrtvama već i hrvatskoj deci, a naročito u poznatim konstelacijama srpsko-hrvatskih istorijskih odnosa.
Na dan 9. oktobra 1942. godine Luburić Vjekoslav zvani „Maks“ je na svečanosti u Jasenovcu, koju je priredio kao proslavu godišnjice svoje krvave vladavine u svom održanom govoru rekao:
„…i tako smo vam mi u ovoj godini ovdje u Jasenovcu poklali više ljudi nego Osmanlijsko carstvo za cijelo vrijeme boravka Turaka u Evropi“
IZGLED I POLOŽAJ
Koncentracioni logor Jasenovac sačinjavalo je nekoliko logora osnovanih u kratkim vremenskim periodima, na većoj ili manjoj udaljenosti od samoga mesta Jasenovac. Ustaše su čitavo njegovo stanovništvo pobili ili ga preselili, a u samo mesto smestili stalan ustaški garnizon.
Sam logor je bio sistem od 5 glavnih kampova i nekoliko manjih kampova i gubilišta koji su pokrivali ukupno oko 210 km² blizu ušća Une u Savu. Kampovi su bili:
• Kamp I Bročice
• Kamp II Krapje
• Kamp III Ciglana
• Kamp IV Kožara
• Kamp V Stara Gradiška
Dodatna bliska područja sa gubilištima su bila: Gradina, Jablanac, Uštice, Mlaka, Dubica (krečana), i Granik (na reci Savi).
Izrada logora Jasenovac
Pripremni radovi za osnivanje novog logora započeli su najkasnije 24. jula 1941. kada je Ravnateljstvo melioracionih i regulatornih radova naručilo drvo „za gradnju drvenih baraka u Jasenovcu“. Iako se spominje mesto Jasenovac, prvi zatočenici dopremani su u Logor I, pored sela Krapje, i u Logor II, koji se nalazio u blizini sela Bročice. Logor je osnovan od 15. do 21. avgusta 1941., a prvi zatvorenici stižu 20.-21. avgusta da naprave barake u kampu I Bročice. Ti prvi dopremljeni zatočenici bili su muškarci, Srbi i Jevreji koje ustaše nisu stigli likvidirati nakon zatvaranja kompleksa ustaških koncentracionih logora Gospić-Jadovno – Pag. Hrvatske novine 23. avgusta donose vesti o osnivanju radnog logora u Jasenovcu radi gradnje brana na rijekama Lonji Trebici da se isuše Lonjske močvare.
Ova prva dva logora ubrzo su rasformirana zbog čestih poplava reke Veliki Strug koje su onemogućavale rad zatvorenika i boravak u logorima, a preživeli zatvorenici preseljeni su u novoosnovani Logor III Ciglana, smešten nedaleko od mesta Jasenovac, uz reku Savu, gde je već postojao industrijski kompleks. Uz ovaj najveći, a po svojoj funkciji centralni, postupno su formirani i drugi delovi logora: radna grupa Kožara, osnovana 1942. godine u samom mjestu Jasenovac, logor Stara Gradiška, drugi po veličini logor, smešten unutar objekta bivše kaznionice, te logorske ekonomije Mlaka, Jablanac, Gređani, Bistrica i Feričanci.
Ovaj jedinstveni kompleks logora, uređen po uzoru na koncentracione logore Trećeg rajha, službenog imena „Ustaška obrana Zapovjedništvo sabirnih logora Jasenovac“, bio je pod zapovedništvom Ustaške nadzorne službe (UNS-a), odnosno njenog Ureda III Ustaške obrane čija je funkcija bila osnivanje i organizacija, te uprava i osiguranje logora.
Koncentracioni logor Jasenovac bio je prvi sistematski izgrađivani logorski kompleks na teritoriji Nezavisne Države Hrvatske, jedini koji je neprekidno delovao kroz sve vreme njenog postojanja, najveći po prostoru koji je zauzimao, po broju logoraša koji su kroz njega prošli i po broju žrtava koje su u njemu stradale. Bio je to višenamenski logor, ali pre svega logor smrti. Bio je gubilište za većinu onih koji su u njega ušli, a nisu se uklapali u pojam „rasne čistoće“ (najviše Srbi, ali i Jevreji i Romi), kao i za protivnike ustaškog režima i članove njihovih porodica, bez obzira na nacionalnu ili rasnu pripadnost. U njega su se upućivali ne samo muškarci, nego i žene i deca iz svih krajeva NDH. Mnoge žene, često zajedno sa svojom decom, dovođene su u Jasenovac. Celo selo Mlaka pretvoreno je u radni kamp za žene. One su prisiljavane da obavljaju teške, iscrpljujuće poljoprivredne radove u okolini. Ubijanja su se vršila u neposrednoj blizini sela Mlaka i Jablanac
STRATIŠTA
Jasenovac je prvi ustaški logor koji je funkcionisao po nacističkom uzoru. Maks Luburić, ustaški funkcioner zadužen za rad logora je proveo neko vreme u Nemačkoj, kao gost Gestapo-a, početkom oktobra 1941. Tom prilikom je posetio više nemačkih koncentracionih logora, a po povratku u NDH, sproveo je reorganizaciju postojećih logora i osnovao nove, po ugledu na logore u nacističkoj Nemačkoj. Jasenovac je po organizaciji ličio na nacističke logore, mada su ubijanja vršena drugačije. Kao i u nacističkim logorima nastojalo se iskoristiti radnu snagu logoraša pre likvidacije. Jasenovac je i podignut na mestu gde su se već nalazila zanatska i fabrička postrojenja
Sistem masovnih ubistava u Jasenovcu ustanovljen je već u jesen 1941, čim su veći transporti ljudi počeli da pristižu. Muškarci, žene i deca stizali su ovamo vozovima, kamionima, konjskim zapregama ili prosto trčeći pred ustašama sa naperenim puškama. Mesta masovnih pogubljenja nalazila su se po celom jasenovačkom logoru. Većina je smeštena na desnoj obali Save od Dubice nizvodno, a naročito u selu Gradina. Prema forenzičkim istraživanjima, preko 300.000 ljudi pobijeno je baš tu. Ubistva logoraša vršila su se takođe i u šumi pored logora „Krapje“, blizu logora „Versaj“ i „Uštica“, na čitavoj levoj obali Save nizvodno od Jasenovca do sela Jablanac i Mlake. Osim toga, unutar kompleksa „Trojke“ postojao je krematorijum, koji je u stvari bio peć za pečenje cigle; ustaše su je pretvorile u krematorijum, prema nacrtima Hinka Pićilija, tako da su se u njemu mogli spaljivati logoraši. U krugu logora, osim „Pićilijevih“ peći, postojala su i druga mesta gde su ljudi mučeni i ubijani, a zvali su se „lončara“, „granik“, „zvonara“, „sablasno jezero“, i tako dalje. U logoru „Stara Gradiška“, mučenja i ubijanja vršila su se u podrumima stare austrijske tvrđave, u kuli te tvrđave i na obalama Save.
Do kog stepena je sistem ubijanja bio razvijen svedoči jedan dopis iz glavnog štaba, poslat 27. aprila 1942. svim ustaškim jedinicama i institucijama, u kome se kaže da „sabirni i radni logor u Jasenovcu može primiti neograničen broj zatvorenika.“
Ovde su korišćeni najraznovrsniji oblici mučenja – metalnim predmetima čupali su nokte na rukama i nogama, ljude su oslepljivali zabijajući im igle u oči, meso su im kidali a zatim solili. Pa su tako i nastali posebni alati kao što su: srbosjek, srbomlat i dr. Takođe su ljude žive drali, odsecali im noseve, uši i jezike sekačima za žicu, i šila im zabadali u srce. Ćerke su silovali pred očima majki, a sinove mučili pred očima njihovih očeva. Prosto rečeno – u konclogorima u Jasenovcu i Staroj Gradiški ustaše su prevazišli sve ono što čak ni najbolesniji um nije mogao da zamisli i sprovede, po pitanju brutalnosti sa kojom su ljudi ubijani.
Kao jedan od ostataka mučenja u Jasenovcu ostala je tzv. topola užasa na kojoj su u ogromnom broju vešani logoraši. Ljudi u Jasenovcu više nisu ni bili ljudska bića već objekti podesni za iživljavanje svakog ustaškog hira. Čak su i nacistički generali bili zapanjeni užasima Jasenovca. Tako je nemački general fon Horstenau, Hitlerov izaslanik u Zagrebu, zapisao u svom ličnom dnevniku za 1942. godinu da su ustaški logori u NDH bili „suština užasa“ a Artur Hefner, oficir zadužen za transport radne snage u nemački Rajh, napisao je za Jasenovac 11. novembra 1942.:
– „Koncept logora Jasenovac trebalo bi zapravo shvatati kao kompleks od nekoliko logora, koji su udaljeni po nekoliko kilometara jedan od drugog, a grupisani su oko samog Jasenovca. Bez obzira na javnu propagandu, ovo je jedan od najstrašnijih logora, koji bi se mogao porediti jedino sa Danteovim „Paklom“.
Za razliku od nemačkih logora u kojima je ubijanje bilo industrijsko, u Jasenovcu je ubijanje bilo divljačko, vršeno je uglavnom ručno, ručnim alatima, noževima, polugama, maljevima, čekićima
ZATVARANJE LOGORA
Nakon savezničkih bombardovanja logora u martu i aprilu 1945. godine, u kojima su uništeni mnogi objekti unutar logora, Vjekoslav Maks Luburić, zapovednik Ustaške obrane, naredio je da se likvidiraju svi zatočenici, a logor i mesto Jasenovac do temelja sruši i spali, kako bi se prikrili svi tragovi zločina. Poslednja grupa od 700 žena likvidirana je u predvečerje 21. aprila.
Noću između 21. i 22. aprila 1945. deo poslednjih muških zatočenika odlučio se na pokušaj proboja iz logora, znajući da će oni biti ubijeni sutra. Od njih 1200 proboj je preživelo oko 107 zatočenika. Isti dan, samo nekoliko sati kasnije, započeo je i proboj zatočenika iz Kožare. Od njih 176 spasilo ih se samo 11.
U napušteno mesto Jasenovac i nedaleko od njega razoreni logor, 3. maja 1945. godine, prve su ušle streljačke čete 1. bataljona 4. srpske brigade XXI narodno-oslobodilačke udarne divizije Jugoslovenske armije. Bataljonu koji je ušao u Jasenovac dat je zadatak da sačuva tragove zločina do dolaska državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora.
Prvi uviđaj o zatečenom stanju u Koncentracionom logoru Jasenovac III Ciglana, u Gradini i Uštici, obavila je Okružna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača iz Nove Gradiške, 11. maja 1945. godine. Anketna komisija Zemaljske komisije Hrvatske za utvrđivanje zločina došla je u Jasenovac 18. maja 1945. Podatke o izgledu, organizaciji rada, svakodnevnom životu i poslednjim danima postojanja logora, Komisiji su dali preživeli logoraši i učesnici proboja. Mesec dana kasnije, 18. juna, kada se reka Sava povukla u svoje korito, Zemaljska komisija Hrvatske obavila je i treći uviđaj
PROCENE BROJA ŽRTAVA
Broj žrtava logora Jasenovac je do današnjeg dana predmet naučnih i političkih debata. Nemački generali iz Drugog svetskog rata davali su veoma različite i stoga nepouzdane podatke o broju ubijenih Srba u NDH. Do danas, istina o broju žrtava nije utvrđena
