Od drvenih klepala do bronzanih zvona, zvuk koji vekovima odjekuje crkvama ima mnogostruko značenje. Zvonjava zvona nije samo poziv na bogosluženje, već i moćan simbol vere, nade i radosti.
Zvonjava zvona je važan deo hrišćanske crkvene službe, kojom se vernici pozivaju na bogosluženje i obaveštavaju o njegovom početku, najavljuju se najvažniji trenuci molitava i obreda onima koji nisu u crkvi, i izražava se praznično slavlje i duhovna radost tokom najvećih praznika.
Zvona su na Zapadu ušla u upotrebu u 8. veku
Zvona su ušla u upotrebu u crkvama na Zapadu u 8. veku (prema drugim izvorima – još u 4. veku, u gradu Noli, kod episkopa Pavlina). Za bogosluženje su se pre toga vremena koristile drvene ili metalne daske, u koje su se u određeno vreme zadavali odmereni udarci čekićem ili štapom, pa su se te daske nazivale „klepala“.
Sva zvona su smeštena, uglavnom, u posebnom zdanju (zvoniku), višem od zgrade same crkve, tako da se zvonjava čuje i preko udaljenijeg prostora. Često se postavljaju na krov hrama ili u kulu jedne od kupola, na ulazima u hram iznad priprate, u svodovima priprate, u posebnim malim zgradama – zvonicima, a ponekad i u hramu sa zapadne strane.
U istočnoj crkvi zvona su se proširila od 9.-12. veka
U starozavetnim vremenima nije bilo zvona. U prvim vekovima hrišćanske crkve nije bilo ni zvona. U zapadnoj crkvi su se pojavili i proširili u 4. – 9. veku, u istočnoj u 9. – 12. veku. U Rusiji su se uvodila ubrzo po usvajanju hrišćanstva, ali su se široko raširila od kraja 16. veka, a od 17. – 20. veka su tako široko i čvrsto ušla u crkveni život, i tako su sjedinjena sa bogosluženjem Pravoslavne Crkve i sa idejom ruske narodne pobožnosti, i ovo pitanje njihovog duhovnog i simboličkog značenja zaslužuje posebnu pažnju.
Simbolika zvona iz Starog Zaveta
U molitvama za osvećenje zvona, u drugom delu Trebnika, pominje se sedam srebrnih truba, koje je Gospod zapovedio Mojsiju da napravi da pozivaju narod na žrtvu i molitvu, na snaženje hrabrosti vojske tokom ratova.
Ove srebrne trube, u koje su zatrubili izrailjski sveštenici, potresli su zidove neprijateljskog Jerihona, tako da ne samo sa „umnim i živim stvorenjima“, već i sa bezdušnim predmetima, „kao Mojsijev štap i bakarna zmija u pustinji“, Gospod Bog ima moć da čini slavna dela i čudesa „na spasenje i korist vernih“.
Na osnovu toga se za osvećivano zvono traži blagoslov Božiji da bi oni koji ga čuju danju ili noću bili pokrenuti da proslavljaju ime Božije i okupljaju se u crkvi, tako da sama zvonjava daje slavu Bogu, da bi zvonjava zvona osvetila vazduh i oterala iz njega sve štetne sile, da bi se ovim zvonkim vetrom smirile i prestale oluje, grad i vihorovi i strašni gromovi i munje; da bi se, najzad, čuvši ga, verne sluge Božje učvrstile u pobožnosti i veri i hrabro se oduprle „svim đavolskim nagovorima“, pobeđujući ih molitvom i pohvalom Bogu.
Simbolika zvona u hrišćanstvu
Sam Gospod Isus Hristos kaže da će na kraju sveta „poslati anđele svoje s velikim glasom trubnim; i sabraće izabrane svoje od četiri vjetra, od kraja do kraja nebesa. (Matej 24:31). Apostol Pavle govori o poslednjoj trubi koja će zatrubiti, o trubi Božijoj, tokom koje će se desiti promena živih ljudi u besmrtna bića i vaskrsenje mrtvih (1. Kor. 15, 52; 1. Sol. 4, 16 -17).
Značajno je da su u ranohrišćansko doba, u 4. veku, u egipatskim i nekim palestinskim manastirima trube korišćene u iste svrhe za koje su kasnije korišćena zvona.
U davna vremena, u manastirima, drvene, gvozdene, bakarne, pa čak i kamene lopatice i zakovice su bile široko korišćene za prizivanje bratije na molitvu i za vreme bogosluženja da bi posebno pobudile pažnju onih koji se mole. Takvi bila i klepala prešli su u ruske manastire.
Drevni Ustavi manastira, koje Crkva i danas koristi, sastavljeni su pre širenja zvona. Dakle, sve što se u tim tekstovima kaže o bilu i klepalu treba pripisati zvonarstvu.
Signal Drugog dolaska Hristovog
I u drvenom bilu, i u zvonu od legure, i u srebrnoj trubi, najvažnija zajednička stvar koja ih spaja i izjednačava je sam zvuk kao signal koji odgovara tajanstvenom uskliku u ponoć: „Gle, dolazi mladoženja, izađi mu u susret“ (Matej . 25, 6), što prikriveno prikazuje Drugi Hristov dolazak.
Takav signal nije ništa drugo do dobra vest o Dolasku Sudije i Izbavitelja. Zvuk truba, bila, klepala i zvona je takođe jevanđelje bogosluženja. Stoga je zvonjava u Rusiji dobila izuzetno tačno ime – blagovest. Sa ove tačke gledišta, zvonjava zvona za crkvu i parohiju ili za bratiju manastira je slična onome što je Jevanđelje za celu vaseljenu, što u prevodu na ruski znači „dobra vest“.
U bogoslužbenim knjigama zvono se naziva kampan, što je etimološki povezano sa nazivom rimske provincije Kampanije, u kojoj se kopao najbolji bakar za zvona, i sa grčko-latinskim nazivom polja – campi i sa imenom cveta zvončić koji raste na livadama-campanula. U svom spoljašnjem obliku, zvono nije ništa drugo do prevrnuta zdela iz koje kao da se izlivaju zvuci noseći Božiju milost.
U istočnim pravoslavnim zemljama u 11. – 12. veku bilo je mnogo protivnika zvona pod izgovorom da ona pripadaju latinskoj crkvi, ali je u 12. veku usledio zvaničan blagoslov za njihovu upotrebu u Pravoslavnoj crkvi.
Zvona u početku nisu imala stalno mensto u hramu
Zvona u početku nisu imala stalno mesto u hramu: bila su okačena u svodovima ulaznih dveri, i unutar hramova, i u kupolama, i na pojedinačnim zvonicima kod hramova, i na portama, crkvenim ogradama, na vratima manastirskog zida.
U Ruskoj crkvi su u staro doba zidani zvonici za zvona u vidu zida sa prolaznim otvorima u koje su zvona okačena. Od 14. veka u Rusiji se javljaju višestepene kule sa konusnim ili kupolastim krovom, ispod kojih su bila zvona. Zvonici su u početku građeni odvojeno od crkava. Ali u arhitekturi 16-17 veka, a zatim i svuda, pojavili su se hramovi, izgrađeni zajedno sa zvonicima, koji su deo hramovne zgrade, čineći sa njim celinu.
Ovakvi zvonici su postavljeni na zapadnoj strani hrama tako da se u hram ulazi kroz donji sprat zvonika, koji u ovom slučaju može biti predvorje. Pojava zvonika nastala je zbog želje i sposobnosti stvaranja velikih i zvučnih zvona.
Osim toga, što je zvono više podignuto, to se dalje može čuti, pa se čini da je visoki zvonik skladan samoj ideji zvona.
Zvonik duhovno može označavati planinu sa koje je Gospod propovedao Jevanđelje, i jarbol lađe, gde se nalazi posmatrač, najavljujući opasnost ili približavanje dugo očekivanog cilja putovanja, i vrhunac putovanja zemaljske istorije čovečanstva, na kojoj će zatrubiti Arhanđelska truba, najavljujući dolazak Hristov i početak Večnog Života.
Poziv na molitvu
Zvonjenje tokom Liturgije i Jutrenja poziva vernike van hrama da svoje molitve sjedine sa molitvama prisutnih na bogosluženju. Posebna zvona i zvonjave prate svečane molitve, vodosvećenje i verske procesije. Za vreme posta zvonjava je svedena na minimum. Umetnost crkvenog zvona je jedinstvena i predstavlja ne samo veliki duhovni fenomen, već i pravo remek-delo svetske kulture.
