Na severnim padinama Kozare, u dolini reke Moštanice, u blizini Kozarske Dubice, smestila se velika srpska svetinja – Manastir Moštanica. Posvećem Svetom Arhangelu Mihailu. Kroz istoriju je bio ne samo duhovna, već i istorijska kolevka srpskog naroda Potkozarja.
Jedan je od najstarijih manastira, a prema nekim zapisima smatra se da ga je podigao Stefan Nemanja. Ipak, najverovatnije je ktitor Kralj Dragutin.
Reka Una bila je graničnik ne samo dva carstva, već i dvije civilizacije. U burnim vremenima, njeni talasi bi i Manastir Moštanicu odnosili iz jedne eparhije u drugu.
Crkva manastira Moštanice je najveća srednjovekovna crkva u Bosni i Hercegovini. Građena je od tesanog kamena, a arhitekturom se čvrsto oslanja na tradiciju moravske škole. Podseća na crkvu manastira Novo Hopovo na Fruškoj Gori i spada u red najlepših sakralnih građevina srpskog srednjovekovnog graditeljstva.
Ustanci
Manastir Moštanica za srpski narod Potkozarja imao je kroz istoriju isti značaj kao i Manastir Duži za Srbe u Hercegovini. Upravo ovde su podizani ustanci protiv okupatora. 23. septembra 1809. godine podignuta je Jančićeva buna protiv Turaka u Krajini, koju je predvodio Jovan Jančić, trgovac iz Sarajeva, uz pomoć mitropolita Venedikta Kraljevića i kaluđera iz Moštanice. Ubrzo je Jovo Jančić uhvaćen i pogubljen, a otpor ustanika potpuno slomljen. Nakon ugušene bune, manastir su napustili đakon Avakum i iguman Genadije.
Istorija ove svetinje isprepletana je i sa Manastirom Rmanj. Oko 1638. godine, nakon velikog stradanja oba manastira, austrijski general Vuk Frankopan zapisuje da je u njegov đeneralitet došlo oko stotinu kaluđenja iz Rmnja i Moštanice koji se nisu vratili u svoje popaljene manastire, već su otišli u Marču i osnovali manastir Lepavinu.
Manastir Moštanica imao je važnu ulogu i u toku Drugog svetskog rata. I tada je okupljao ustanike. Nakon rata, uoči Preobraženja Gospodnjeg 1953. godine komunisti su delili letke u kojima opominju narod da se ne sastaju kod manastira. Napali su manastir, pljačkali i rušili, a monahe ponižavali. Sledeći dan na Preobraženje, kada je narod došao i zatekao manastir u takvom stanju, zvonili su celi dan i sakupljali razrušene stvari i palili sveće. Manastir je šest godina bio zatvoren. 1959. na Preobraženje blagoslovom vladike banjalučkog Vasilija Kostića manastir je ponovo zaživeo.
Đakon Avakum
Nema vjere bolje od hrišćanske
Srbin Hristov raduje se smrti
A sud strašni čeka i vas Turke
Pa vi čin’te što je vama drago
A skoro će turci dolijati
Bog je svjedok i njegova pravda
Pevajući ovu pesmu Đakon Avakum je odlazio na stratište gde će biti pogubljen, i po ovoj pesmi ostao je poznat u narodu. Srpska Pravoslavna Crkva ga je kanonizovala, a proslavlja se 30. decembra kao praznik Đakona Avakuma i Igumana Pajsija.
Život meštana čvrsto je isprepletan sa istorijom manastira Moštanice. Upravo mač Arhangela Mihaila bio je, ne samo simbolička, već i istinska vodilja srpskom pravoslavnom narodu na ovom prostoru. Ustancima i borbom neprestanom Srbi sačuvaše svoju kolevku kroz burne vijekove. Manastir Moštanica ostaće vječni spomenik vjere i duha srpskog naroda u Moštaničkom Potkozarju.
