Manastir Zavala je posvećen Vavedenju Presvete Bogorodice i nalazi se na početku zavalske vale, s jugozapadne strane Popova Polja, pod brdom Ostrogom.
Specifičnost arhitektonskog rešenja manastirske crkve uslovljena je njenim položajem koji odaje jasan utisak isposničkog monaškog prebivališta.
Spolja hram ima jednobrodnu osnovu završenu polukružnom apsidom na istoku, dok je unutrašnjost složenije rešena.
Izgled
Svojom severnom stranom crkva je u pećini, dok je veći deo broda i oltar u južnoj strani veće stene. Iznad ove pećine, na oko 100 metara naviše, postoji još jedna pećina ulaza koliko ljudski rast, ali se pruža dublje u brdo Ostrog i postepeno silazi u dubinu, gde se primjećuju stalagmiti i stalaktiti.
Na drugoj, jugoistočnoj strani ove zavalske vale, u brdu iznad sela Zavala, prema selu Belenići, ima tzv. „Grad u Klisuri“, tj. kula ili tvrđava, na strmoj stijeni, zidova tvrdo građenih od tesanog kamena.
Po narodnom predanju ovo je podigao Herceg Stefan da bi se sklonio od sina poturčenjaka kada je bežao iz Blagaja sa blagom. U samom selu Zavali postoji zidana kula, probijena granatom, u kojoj su u vreme Morejskog rata živjeli Kadijevići Srbi
Crkva zavalska je iz 13. vijeka sudeći po pečatu iz 1271.g.
Vezuje se još za Cara Konstantina
Prema narodnoj tradiciji postanak crkve Vavedenja Presvete Bogorodice vezuje se još za prvog hrišćanskog cara Konstantina, koji je stigavši u Zavalu, i videvši da je stanovništvo pobožno, odlučio da i tu sagradi hram.
Car je ostavio Bogorodičinu ikonu na brdu Petkovica sa namerom da mu tu bude podignuta zadužbina. Drugoga dana pak pronađoše ikonu ispred ulaza u pećinu, na mestu današnje crkve. Ikonu su vratili na prvobitno mjesto, ali se čudesno premeštanje njeno ponovi i u naredna dva dana, te car uvidje da mu je sama ikona pokazala mesto podizanja crkve.
Staro hrišćanski središte
Prostor Zavale je izvjesno staro hrišćansko središte, jer su u selu Zavali, na mjestu zvanom Crkvine, nađeni temelji dve pravoslavne crkve iz vremena pre Zapadnog raskola, 8-11. vijek (dakle iz doba vizantijske i srpske vladavine).
One su imale oktagonalne stubove, dakle bile tribrodne, i sa pletenim ornamentima u kamenu, što je Vizantija ostavila kao nasleđe i drugdje u Primorju i Dalmaciji.
Ovde je nekad bilo zajedničko svetište drevne jedinstvene Katoličanske Pravoslavne Crkve (čije je konačno razdvajanje došlo tek sa 4. krstaškim ratom, početkom 13. vijeka), kao i u nedalekom Stonu na Pelješcu (od Zavale do mora je jedva 12 km).
U najnovijim iskopavanjima ispod same crkve manastira Zavale, prilikom sanacije od zemljotresa (2000-2002.g.) otkriveni su ispod oltarskog dela stariji temelji, verovatno ranije, možda i prvobitne crkve.
Prvi pisani pomen
Prvi pisani pomen manastira Zavale je, koliko do sada znamo, iz 1514.g. kada manastir kupuje vinograd u Orahovom Dolu; prva obnova 1587; a crkva je živopisana 1619.g. od poznatog zografa Georgija Mitrofanovića.
Ovde je stupio u monaštvo Sv. Vasilije Ostroški Tvrdoški i Zavalski iz nedalekih Mrkonjića.
Manastir je imao znatan broj poznatih duhovnika i crkveno-narodnih vođa, kao i veći broj starih značajnih rukopisnih i prvih štampanih srbuljskih knjiga
Na jednom od tih zavalskih rukopisa, Bogorodičniku, koji leta Gospodnjeg 1566. pisa „jerođakon Mardarije od Srbske zemlje“, ostao je zapis da je knjiga pisana u doba turskog sultana Sulejmana:
„Tada bi od njega velika tuga na zemlji i veliko gonjenje na hrišćane (pravoslavne) i gaženje od Izmailjćana (muslimana), kao što beše u dane zlog cara Iroda judejskoga“) zatim vrijednih ikona i drugih dragocjenosti.
Za manastir Zavalu načinjen je prepis Hilandarskog Tipika Sv. Save sa prepisa Miha iz 15.veka, koji je nastao sa prepisa monaha Marka iz 15. veka
Duhovno i kulturno blago opljačkale ustaše
Veliki deo tog duhovnog i kulturnog blaga opljačkan je i uništen od ustaša tokom II svjetskog rata, kao i tokom poslednjeg rata kada je znatno oštećena manastirska crkva i konaci, i uništeni srpsko selo Zavala i cijela manastirska parohija.
U najnovije vreme, uz pomoć priložnika i ktitora, manastir je obnovljen, izvršena je restauracija fresaka i obnova crkve, obnovljen je manastirski konak, a sve pod nadzorom i trudom igumana zavalskog Vasilija.
