„Kad sam bio dečak, verovao sam u Boga, ali sad više ne moram da verujem, jer znam da Bog postoji.“ Reči su to Svetog Vladike Nikolaja Velimirovića, Ohridskog i Žičkog, jednog od najistaknutijih pravoslavnih teologa posljednjih vekova i jednog od najznamenitijih Srba.
Mali Nikola je odrastao u rodnom Leliću, blizu Valjeva, danas selu s manje od 500 žitelja, za koje, međutim, zna cela Srbija, kao i mnogi pravoslavci iz drugih zemalja. Dobar deo sela pritom nikako ne spada u onu staru formulaciju „zbijenog tipa“ nego je razbacano u brojne zaseoke od po nekoliko kuća u „čoporima“.
Lelić nije poznat samo kao rodno selo Svetog Nikolaja nego i po još nekoliko svetih ljudi, a jedna od „prirodnih posledica“ toga, dakako pozitivna, jesu tri manastira u seoskom ataru.
Manastir Ćelije
Najstariji je manastir Ćelije, smešten u brdovitom predelu na levoj obali rečice Gradac. Predanje njegov nastanak smešta u srednji vek, a gradnju pripisuje srpskom i kasnijem kralju Srema, Srefanu Dragutinu, vladaru s kraja 13. i početka 14. veka.
Manastir Ćelije se stvarno prvi put spominje u jednom osmanskom dokumentu iz 1560. godine. Manastir, kao i mnoge druge crkve u valjevskom kraju, 1791. godine zapalio je zloglasni Mahmut-paša Bušatlija, a monasi su begom morali spašavati živu glavu.
Do manastira se može autom, a ko želi kombinovati veru, prirodu i razgibavanje, može i uz 930 „strmih stepenica“, kako, uz upozorenje „Stani – Razmisli – Kreni“, stoji u podnožju zahtevnog uspona. Glikostaza, tako se zove, a ime je dobila po „večnoj“ igumaniji Glikeriji Janjić, koja je manastirom upravljala duže od 60 godina, čak od 1962.
Manastir se ni da ni naslutiti na prilazu skrivenom u gustoj šumi, ali je zato slika manastirskog kompleksa, s prilično velepnom novom crkvom u središtu kompleksa, kad se ugleda u pitomoj kotlini, veličanstvena. Ispred ulaza, na lijepo oblikovanoj drvenoj ploči kakvih ima svugđe oko manastirske crkve, citat prote Mateje Nenadovića, a na zidovima donjeg pristupnog puta, od rijeke i stare crkve, prikazi od mozaika srpskih svetaca i vladara. Među njima, između svetog Stefana, kralja dečanskog, i Bogorodice s Isusom, i mileševski Beli anđeo.
Sveti Ava Justin
Manastir je ženski, ali se za sat vremena u vidokrugu neće pojaviti nijedna monahinja, samo postariji sveštenik. Nije o glavu, pogledima posjetitelja sve je „na izvol’te“, pa tako i – neka je nova nȍva – neuporedivo zanimljivija stara crkva Svetih Arhangela i ono što se ima videti oko nje. Dvojica su glavnih junaka u Ćelijama, jedan crkveni, drugi svetovni. Crkveni je Sveti Ava Justin Ćelijski, odavno već poznat i kao Prepodobni Justin Ćelijski i sveti Ava Justin, rođenjem Vranjanac, dugogodišnji arhimandrit ovog manastira, teolog, univerzitetski profesor i veliki poznavalac dela Fjodora Mihailoviča Dostojevskog.
Tamo je njegov grob, prekriven crvenim cvećem, a na ovećem kamenom krstu piše samo „Otac Justin“, pa je čak i to zaklonjeno njegovom slikom iz pozne dobi. Tako je urađeno po njegovoj izričitoj želji, ali mnogi svejedno u Ćelije dođu samo da bi videli njegov grob i onde se pomolili. Niko od njih ne propusti ući i u crkvu; tamo je, blizu oltara, kivot s njegovim moštima, odnosno zemnim ostacima, iz groba prenesenim 2014.
Spomenik junaku Iliji Birčaninu
Drugi je, „svetovni svetac“, Ilija Birčanin (1764. – 1804.), među Srbima slavljen kao jedan od junaka Prvog srpskog ustanka, mada je stvarno 1804., čim su Turci „nanjušili“ da se sprema nešto krupno, prvi pogubljen od 72 kneza i narodna prvaka „targetirana“ kao vjerovatni organizatori onog „nečeg krupnog“, što će uskoro prerasti u ustanak.
Srpski istoričari uglavnom „zaboravljaju“ da su Birčanin i mnogi od pogubljenih mu drugova koju godinu prije „seče knezova“ spašavali beogradskog Hadži Mustafa-pašu od janjičara, ali na kraju njegov vrat nisu spasili od janjičarske sablje, koja će malo potom presjeći i njihove vratne žile.
To nije umanjilo vjeru ovdašnjeg naroda, a ni Srba u celini, u Birčanina, kao ni ono što je o njemu zapisao prota Mateja Nenadović, da se, naime, nakon što se našao u turskoj tamnici, ispostavilo kako je bio sasvim običan čovek koga je bilo strah smrti i koji je vlastiti život voleo nemjerljivo više nego vlastito junaštvo i dostojanstvo opevane u narodnim pjesmama.
Puno je, nekoliko desetina, grobova oko stare crkve, mnogi su, ili njihovi srodnici, smatrali kako su toliko vredni i toliko blizu samim nebesima da zaslužuju biti pokopani ne u tamo nekom groblju gde će pored njih ležati i posljednja beda i fukara nego baš uz crkvu. Onaj major, onaj drugi prota, treći vojnik, četvrti učitelj, peti đak, pa regrut, rezervni poručnik, ona žena voskara i „vešta babica“, druga svećenikova supruga…
Manastir Lelić
Niže je manastir Lelić, zadužbine Svetog Vladike Nikolaja, oca mu Dragomira i majke Ekaterine. Crkva posvećena Prenosu moštiju svetog Nikolaja Mirlikijskog Čudotvorca dugo je vremena bila „obična“ parohijska, građena od 1927. do 1929. na porodičnom imanju Velimirovića, a manastir je postala tek 1996.godine. Nacrtao ju je lično vladika Nikolaj, u ponešto modernizovanom moravskom stilu, s krstom kao osnovom i odvojenim zvonikom.
Naravno da je vladika ovđe glavna „zvezda“ i da usitno i ugusto izrezbareni kivot s njegovim posmrtnim ostacima – uzalud im žitija puna podviga i čuda, mučeničke smrti, crkve i oltari – zasjenjuje sve svetitelje na ikonostasu, stubovima i zidovima. Niko ne prođe da ne dodirne kivot i poljubi ga. Vladika je na bolji svet preselio 18. marta 1956. u ruskom manastiru Svetog Tihona u Pensilvaniji, sahranjen je u srpskom manastiru Svetog Save u Libertvilu kod Čikaga, a njegovi posmrtni ostaci u Lelić su preneseni kad su to dopustile političke okolnosti, 3. maja 1991. Za sveca je proglašen 2003.
U manastirskoj porti nekoliko je kapelica, a jedna je takođe zadužbina vladike Nikolaja, usput i mauzolej njegovih Velimirovića. U jednom uglu i potpisan je, i to kao episkop Nikolaj, a taj čin je zadobio još 1919. u Žičkoj eparhiji. Treba reći da Nikolaj nije jedini od Velimirovića s visokim činom: njegov nećak Jovan (1912. – 1989.) ovđe se, tada kao arhimandrit, kasnije episkop šabačko-valjevski, potpisao ispod spomenika svojim roditeljima. Druga, manja kapela je, pak, podignuta dvojici Nedića, Milutinu i Aleksandru, „svršenim velikim maturantima nestalim u ratu 1945. Podigoše ovu kapelu nesrećni roditelji“ Olga i Dušan, oboje učitelji iz Beograda, kojima je kapela takođe poslednje počivalište. Treća je spomenik Lelićanima i žiteljima okolnih sela poginulim 1912. – 1918. „za slobodu i ujedinjenje svoje otadžbine“, podignuta „uz veliku pomoć NJ. V. kralja Aleksandra I“.
