Jedna neistinita tvrdnja plovi savremenim crnogorskim nebom, i što se više širi i proklamuje, njena neistinitost poprima oblike čiste zlobe. Zašto zlobe? Zato što odbija da vjeruje očiglednim istinama.
Ona otprilike glasi: Poslije Prvog svjetskog rata, sa prestankom postojanja nezavisne države Crne Gore, prestala je da postoji i ”crnogorska crkva” koja je zamijenjena nekom novom, uvezenom sa strane, ”srpskom” crkvom. Lično sam, više puta, pisao u namjeri da objasnim koliko je neutemeljen ovaj iskaz.
Moja argumentacija se svodila na nekoliko jednostavnih teza:
1) Crkva koja je djelovala na prostoru Kraljevine Crne Gore (ta jedna i ista) nastavila je svoj život i rad poslije 1918-20.g. sada kao dio obnovljene Pećke Patrijaršije (Srpske Pravoslavne Crkve). Svi njeni sveštenici, sve vladike i svi monasi, iz doba prije Prvog rata, upokojili su se kao sveštenici SPC, mnogi od njih napredujući u svojim činovima i službama.
2) U Kraljevini Crnoj Gori postojala je jaka veza između Crkve i školstva, a u obje te duhovne djelatnosti temeljane ideje bile su: svetosavlje i kosovski zavjet. Obje su bile ideje o pripadnosti Crnogoraca širem, srpskom etničkom, duhovnom i kulturnom krugu. I obje su se lijepo uklapale u ideju o obnavljanju crkvenog jedinstva, koja se i realizovala 1920. postupkom kojim je predsjedavao mitropolit cetinjski Mitrofan Ban, dotadašnji poglavar Pravoslavne Crkve u Kraljevini Crnoj Gori.
Mitrofan Ban i Kralj Nikola
3) Isti taj Mitrofan Ban, nije se našao na čelu ujediniteljske djelatnosti slučajno, ni prislino. O tome svjedoči njegovo isticanje titule ”egzarh (čuvar) trona pećkog”, koju je naslijedio od svog prethodnika cetinjskog mitropolija Vasilija Petrovića iz vremena ukinuća Pećke Patrijaršije. ( 1905.g. Sveti Sinod ruske crkve ovako se obraća Mitrofanu: ”Preosveštenjejši mitropolite Skenderije i Primorja, arhiepiskope cetinjski, jekzarše svetoga pećkog prestola, vladiko crnogorski i brdski…”. Mitrofan to komentariše ovako: ”Ovo pismo utoliko je važnije, što Sveti ruski Sinod, u njemu, mitropolita Crne Gore priznaje za jegzarha pećkog prestola…”. Sve to lijepo piše u ”Životopisu ili uspomenama iz života mitropolita Mitrofana Bana”, (Obod, Cetinje 1991.g. strane 448 – 449.)
4) Ni vlada kralja Nikole u egzilu, suštinski nije imala ništa protiv obnove jedinstva Pećke Patrijaršije. O tome svjedoči tekst ”Srpska patrijaršija” objavljen u ”Glasu Crnogorca” iz septembra 1920.g. U tom tekstu ističe se samo jedna primjedba povodom crkvenog ujedinjenja, a to je činjenica da je crkveno sjedište preneseno iz Peći u Karlovce. Zato u proglasu crnogorske Vlade nema ni pomena o ”crkvenoj okupaciji” ili ”ukinuću autokefalnosti crnogorske crkve”, nego naprotiv: ”Čim se Crna Gora vaspostavi mitropolit pećki ima biti proglašen sa svim njegovim istorijskim pravima za patrijarha cjelokupne (pazite sad ovo) srpske pravoslavne crkve. Toga se prava kao vječno slobodna srpska država i kao osloboditeljka Peći neće smjeti nikada odreći”.
Treba li podsjećati da se ovaj zahtjev Nikoline Vlade u mnogome ostvario tako što je 1938.g. za srpskog patrijarha izabran mitropolit Gavrilo Dožić, prethodno mitropolit cetinjski, a prije toga upravo mitropolit Pećki unutar organizacije Pravoslavne Crkve u Crnoj Gori?ž
Ideološki rat protiv Crkve
Ima toga još, koliko volite, naširoko i do u detalje, ali svi tokovi ove argumentacije slivaju se u jedinstven zaključak: SPC u Crnoj Gori, od 1920. do 1990. nikad niko nije nazvao ”okupatorskom”, niti je tražio neku drugu Pravoslavnu Crkvu pored nje.
Generacije pravoslavnih Crnogoraca (ne ulazim ovdje u njihov nacionalni identitet, jer se to nominalno mijenjalo od popisa do popisa, ali nikad nije imalo anti-srpski karakter) krštavane su, vjenčavane, blagosiljane i sahranjivane u SPC.
Prvi negativni tonovi protiv SPC čuli su se poslije 1990.g. iz pojedinih političkih organizacija, koje je odlikovala apsolutna necrkvenost njihovog rukovodstva i članstva. Takvoj retorici protiv SPC dugo se suprotstavljao jedinstveni DPS, pa i onaj njegov dio oličen u M. Đukanoviću i S. Maroviću, sve do referenduma 2006.g.
Naglašena kampanja protiv SPC
Od tada počinje zaokret koji vrhuni potpunim preuzimanjem te retorike od strane M. Đukanovića lično, i njegovim direktnim atakom na SPC. Ali, do vremena posljednjeg Đukanovićevog napada na SPC, nije bilo moguće uočiti da negativne tonove protiv SPC ima bilo koji građanin Crne Gore koji je lično vjerujući hrišćanin. Lična hrišćanska uvjerenja i odijum prema SPC, prema sveštenstvu koje srećete u hramovima i manastirima, na bogosluženjima – nespojivi su.
Od 2012.g, kada je u Crnoj Gori sa državnih adresa naglašena politička kampanja protiv SPC (tada nezakonitim primoravanjem iste da se registruje, što bi bio uslov za njen nesmetan rad, odobrenje boravka njenim sveštenicima i sl.) obnavljaju se anticrkveni i antisrpski glasovi u javnosti koji žele da građanima prikažu SPC kao nekog ”uvezenog sa strane” i kao nešto što sa identitetom građana Crne Gore nema dublju vezu. U tom smislu forsira se vokabular o ”kapeli Karađorđevića” na Lovćenu; o ”agresivnom svetosavlju”; o ”malignom ruskom uticaju koji u Crnu Goru dolazi preko SPC”; o ”posrbljavanju” koje vrše ”srpski popovi” itd.
Njegošev amanet
U ovome im (svjesno ili nehotično) pomažu i određeni propagandni i ideološki kabineti u Beogradu, neformalni centri medijske moći, koji svaku vrstu crnogorske posebnosti ili bolje reći – osobenosti (mentalitetske, političke, državne, istorijske) komentarišu sa prezrenjem, trpajući sve u isti koš sa Đukanovićevom anti-srpskom politikom.
Naravno, sve se ovo protivi zdravom razumu, jer fenomen ”kapele na Lovćenu” nije isključivo vezan za njenu obnovu koju je 1925.g. uradio kralj Aleksandar, već na prvom mjestu za Njegošev amanet da se na vrhu Lovćena nalazi bogomolja. Nasuprot toj notornoj istini, i civilizacijskoj činjenici da jedan pravoslavni vladika (makar on bio i pjesnik) ljepše počiva u pravoslavnom hramu nego u paganskom mauzoleju (recimo, nikome u Britaniji nije palo na pamet da jednog vjerujućeg laika Šekspira iz crkve u Stratfordu seli u mauzolej!) sljedbenici DPS ideologije uklanjaju kapelu sa amblema sportskih društava i drugih udruženja, u želji da dokažu kako je sve izgrađeno poslije 1918. nešto strano identitetu Crne Gore. Međutim, narod je takvoj politici otkazao povjerenje.
Isto tako, suvišno je trošiti riječi oko toga kome u Crnoj Gori može biti ”agresivno” svetosavlje? I da li bi bilo moderne crnogorske države da preko ”egzarha pećkog trona” nije ostvarivan uticaj ruskog carskog dvora na Balkanu? Pa sad, ono što je nekada bila državotvorna istorija, treba li danas projektovati i pripisivati sadašnjoj mitropoliji kao ”maligni uticaj”?
Manastir Ostrog
U ovoj ideološkoj baražnoj vatri osutoj po SPC u Crnoj Gori, kojoj Crkva, očigledno sa lakoćom odolijeva i poslije svakog plotuna izlazi sve jača i vidljivija, nekako je ispod raznih ”radara i antena” DPS komesara, prošla jedna važna tema. Naime pored kapele na Lovćenu, još jedna graditeljska tema povezuje SPC, Ruse, Crnu Goru i vrijeme poslije 1918.
Nalazim za shodno da je ovdje istaknem, kako bih još ubjedljivije demantovao laži o „devastaciji crnogorskog duhovnog blaga od strane SPC“, i one, još gore, „o suprotnosti identiteta Crne Gore sa onim što stvara i čim živi SPC u Crnoj Gori“.
Ugledni domaći arhitekta Slobodan Bobo Mitrović je prije dvije godine objavio izvanredno podsjećanje na Vladimira Sukurenka, carskog arhitektu, izbjeglog iz Rusije poslije Oktobarske revolucije 1917.g. koji je pod patronatom Karađorđevića, i blagoslovom SPC, izgradio Ostroški manastir 1923-24.g. u ovom obliku u kom ga znamo danas, i koji je, kao takav, prisutan u gotovo svakoj crnogorskoj kući (kao slika, reljef, duborez, detalj na ikoni).
Prije Sukurenkovog poduhvata, manastir u Ostrogu je postojao kao zbir nepovezanih građevinskih cjelina (gornja i donja crkvica, monaški konaci…) ni nalik onome što znamo danas kao ”lebdeći bijeli manastir” u sred litice. Postoje fotografije i pisana svjedočanstva o svemu tome, kao i o požaru koji je zahvatio manastirski kompleks, i koji je bio direktan povod da SPC obnovi ostrošku svetinju do današnjeg njenog izgleda.
Istorijska pravda
A i bila je istorijska pravda da se Svetinja koju je podigao i u kojoj počiva Sveti Vasilije Ostroški, slava mu i milost, upravo obnovi blagoslovom srpskog patrijarha. Jer, jedan ga je (patrijarh Pajsije Janjevac) rukopoložio za hercegovačkog mitropolita u Pećkoj Patrijaršiji 1638.g. a drugi mu je (patrijarh Vasilije Brkić Jovanović) napisao službu i sinaksar, tokom svog boravka u Crnoj Gori, u drugoj polovini 18. vijeka.
Evo, da ko čita – ne skita.
