Ustavobranitelji su politička grupacija nastala tridesetih godina XIX veka kao opozicija apsolutizmu kneza Miloša. Uglavnom su im pripadali državni činovnici iz Miloševog okruženja. Postepeno su širili svoj uticaj na niže činovništvo, a pokret su omasovili zastupajući zahteve seljaka. Ustavobranitelji su se izborili za donošenje ustava iz 1838. godine, oborili sa vlasti kneza Miloša 1839. i kneza Mihaila 1842. godine, doveli na presto kneza Aleksandra Karađorđevića (mlađeg sina vožda Karađorđa) i kroz Državni savet delili vlast sa njime, dok ga nisu zbacili 1858. godine, što je označilo i kraj njihovog velikog uticaja.
Ustavobraniteljima su se nazivali jer su isticali da oni brane ustav od samovolje kneza, jer je po ustavu bilo predviđeno da knez deli vlast sa Savetom.
Glavni predstavnici ustavobranitelja su bili: Toma Vučić Perišić, Dimitrije Davidović (ova dvojica posle 1835), Avram Petronijević, braća Milutin i Ilija Garašanin i braća Stojan i Aleksa Simić.
„Toma Vučić Perišić (1788-1859) služio je u srpskoj vladi kao čovek za prljave poslove i vojni zapovednik koji je svaki ustanak protiv vlasti bezobzirno gušio. Ovaj harizmatični moćnik imao je veliki uticaj na previranja od 1838. do 1842, kada je u sporazumu sa Osmanlijama obezbedio prenos vlasti na Aleksandra Karađorđevića. […]
Avram Petronijević (1791-1852) potiče iz male varoši u istočnoj Srbiji i pohađao je školu u rumunskom gradu Oršavi. Stupio je 1818. kao sekretar u Miloševu kancelariju, i ubrzo postao njen prvi diplomata, a kasnije ministar spoljnih poslova. Na njegovu političku pamet i talenat za jezike i diplomatiju oslanjali su se i knez Miloš i knez Aleksandar. Tadašnji francuski konzul je smatrao: „Vučić je snaga, a Petronijević mozak ustavobraniteljskog režima“.“
Nataša Mišković, Bazari i bulevari – svet života u Beogradu 19. veka, Beograd 2010, 245.
Za vreme vladavine kneza Miloša Obrenovića nije bilo pisanih zakona, a može se reći ni pravog suda, jer je i pored postojanja sudova knez smatrao da je odluka na njemu. Istorijski značaj ustavobraniteljskog režima je u tome što sa njim počinje stvaranje institucija u Srbiji i otpočinje formiranje državne organizacije.
„Istorijski značaj ustavobraniteljskog režima sastoji se u tome, nastaje kod nas stvaranje ustanova, nastaju prvi počeci detaljne državne organizacije. Pod Milošem, nikakva se ustanova nije mogla razviti. Miloš je držao sve kod sebe, nije dao nijednoj vlasti, nijednom poslu da se odvoji od njega, kao zasebna, samostalna ustanova. Ustavobraniteljsko vreme, naprotiv, ničim se tako ne karakteriše kao ustanovama koje su tada postale. Ono se ne odlikuje velikim ljudima na polju spoljašnje i unutrašnje politike, ali ono je dalo naš prvi sudski i administrativni mehanizam, i udarilo osnovu našim prosvetnim ustanovama.“
Slobodan Jovanović, Ustavobranitelji i njihova vlada (1838-1858). Beograd 1933, 9.
Zakonska osnova kao prioritet
Osnovna ideja ustavobraniteljskog režima bila je obezbediti svačiju privatnu imovinu. Kako je ko stigao zahvatao je nezauzetu i neiskrčenu zemlju (šume), kao i onu koju Turci nisu stigli da prodaju odlazeći iz Srbije 1830. Najviše zahvataju oni bez skrupula. Tako je sopstvenost počivala na skorašnjem zauzeću. Posle te prve faze zauzeća dolazi druga u kojoj se obezbeđuje zauzeto. Šta vredi čoveku što je dosta zauzeo, kada ima jačeg od njega, u kojega je vlast, koji mu može to oduzeti za sebe. Traže se zakoni koji će sopstvenost učiniti nepovredivom i od vlasti, i osnovati sudove na kojima će se ona braniti ako je napadnuta. Još je knez Miloš odredio da je zemlja onoga ko je poseduje (onoliko koliko može da obradi), a ustavobranitelji su to postavili na zakonsku osnovu. Građanski zakonik iz 1844. bio je najveće delo ustavobranitelja. Sastavio ga je Jovan Hadžić, Srbin iz Austrougarske.
Izrađen je preradom austrijskog građanskog zakonika iz 1811. godine, koji je bio zasnovan na Napoleonovom kodeksu i rimskom pravu. Nizom odredbi proglašena je nepovredivost privatne svojine i ličnih prava, jednakost pred zakonom, zabrana protivpravnog lišavanja slobode i drugo. Uticaj domaćeg običajnog prava vidljiv je u delu koji uređuje porodične i nasledno-pravne odnose, kojim se, između ostalog, žena stavlja u podređen položaj u pogledu nasleđivanja i raspolaganja imovinom. Značaj ovog pravnog zbornika je i u tome što je donet kao jedan od prvih te vrste u Evropi i ostao je najdugovečniji u istoriji Srbije, pošto je uz izmene opstao do 1946. godine.
Građanski zakonik nije sam po sebi bio dovoljan, već su bili potrebni sudovi, pred kojima će se braniti prava stečena na osnovu građanskog zakona, nezavisno od uticaja izvršne vlasti. Osnivanjem Vrhovnog suda (1846), kao najviše sudske instance, oduzeto je neustavno pravo kneza da poništi i vrati na ponovno presuđivanje svaku sudsku presudu. Pošto su bili organizovani sudovi i izdani pisani zakoni, trebalo je pronaći školovane sudije.
Školovani ljudi bili su uopšte retkost u Srbiji, jer javna nastava nije skroz uređena. Školovani pravnici su se mogli naći samo među austrijskim Srbima. Kada je izdan građanski zakonik 1844. godine situacija sa predsednicima sudova bila je takva da su 3 bila nepismena, 10 pismenih samo toliko da se mogu potpisati, 3 učili još nešto osim osnovne škole, a samo 1 je bio pravnik. Tako je u to vreme u svim sudovima ukupno bilo samo 4 čoveka koji su taj zakonik mogli čitati i razumeti. Stvari su se vremenom popravljale, ali sporo. Sredinom veka samo petina sudija je imala pravničko obrazovanje, pa su apelacioni sudovi često poništavali presude nižih organa. Poslednji nepismeni sudija je penzionisan 1862. godine.
Državna služba
Za vreme vladavine kneza Miloševe činovnici nisu bili državni organ nego Miloševe sluge. Ustav iz 1838. godine je poprav položaj činovnika i od obespravljenih kneževih sluga pod knezom Milošem, činovnici su postali državni službenici sa širokim pravima, ali bez dovoljno odgovornosti. Uz redovna primanja plaćali su umanjeni porez, a položaj im je bio stalan i doživotan, što znači da su mogli biti smenjeni samo sudskom odlukom, i to zbog teških prekršaja. Bez utvrđenog sistema kontrole rada i kazni za nedisciplinu stvoren je povlašćen birokratski sloj sklon zloupotrebama svog privilegovanog položaja.
Tokom ustavobraniteljskog režima uređuje se da na položaj činovnika mogu doći samo oni sa odgovarajućim kvalifikacijama, mada se to ne poštuje u potpunosti. Time već što njegova služba postaje kvalifikovana činovnik se odvaja od naroda. Činovničko zanimanje se odvaja od drugih time što se njima onemogućuje da se bave trgovinom, advokaturom i drugim poslovima. Činovničko zanimanje postaje gospodsko. Dobijaju uniforme, čime se dodatno izdvajaju iz naroda. Nezadovoljstvo stanovništva državnim aparatom pojačao je Zakon o policiji (1850), kojim su ustanovljena prekomerna ograničenja u ovoj grani vlasti.
Usledila je navala naroda na državnu službu, odjednom je postalo popularno biti činovnik. Taj svet je navalio radi materijalne koristi. U jednoj primitivnoj zemlji gde je novac bio redak, i gde se do njega sa mukom dolazilo, državna služba je sa svojim platama izgledala kao jedan bogat rudnik, koji daje hleba bez motike. Kako se trčalo u državnu službu zbog plata, tako se tamo posle samo mislilo na napredovanje, kako bi stekli veće plate.
Činovnici nisu bili bez mana, pa su stizale pritužbe na njihov rad i od naroda i od vlade. Ali vlada ne može da ih otpusti, pošto je uredila da se to može izvršiti samo sudskom presudom. Stoga vlada pribegava meri premeštanja činovnika. U tadašnje vreme nerazvijenog saobraćaja premeštaj je mnogo teže padao nego danas, za čoveka sa porodicom to je bila prava kazna.
Narod nije bio zadovoljan činovnicima koji nisu iz njihovog kraja. Možda i zato što je to smanjivalo mogućnost uticaja na njih na osnovu lokalnih veza. Još veći problem je bio taj, što je merilo da je školovanost važnija od ugleda u narodu dovela do toga da su austrijski Srbi bili u prednosti u odnosu na rođene Šumadince. Srpski narod koji se nije mogao pomiriti ni sa tim da mu upravljaju ljudi iz druge opštine nije se mogao pomiriti sa tim da mu upravljaju ljudi koji su došli čak iz druge carevine da zauzmu glavna mesta u državnoj upravi (neki od njih bili su i ministri).
Škole
Posle sudova institucija na koju su ustavobranitelji obraćali najveću pažnju je škola. Nepismeni Miloš, pored spisatelja koji su ga saletali moleći novčanu pomoć, nije se mnogo oduševljavao za škole. Za vreme Miloševe vladavine osnovane su prve gimnazije, 1835. godine u Kragujevcu, a 1838. u Beogradu.
Škole nisu bile popularne. Zbog malih plata, učitelji su bili samo oni koji nisu mogli da nađu ništa bolje. I zainteresovanost đaka je bila slaba. Roditelji u selima su nerado slali decu u škole. Školska obaveza je domaćinima padala teško poput nekog poreza, s obzirom da su davanjem dece u školu umanjivali radnu snagu u domaćinstvu. Problem je predstavljala i udaljenost škola.
Vlada je broj đaka htela povećati kaznama, ali Savet je bio za edukativne mere, kroz obaveštavanje o značaju škole. Obavezno osnovno obrazovanje se nije moglo uvesti dok se ne otvore škole u svim opštinama. Broj osnovnih škola povećao se sredinom pedesetih za oko 4 puta u odnosu na 1839. godinu. U njima se školovalo oko 10 000 đaka, što je u odnosu na približno milion stanovnika i dalje bio mali broj. Oko dve trećine opština još nije dobilo školu.
Jedan od najzaslužnijih za sprovođenje školske reforme bio je ministar prosvete i književnik Jovan Sterija Popović. Na njegovu inicijativu osnovano je Društvo srpske slovesnosti (1842. godine, još za vreme vladavine Mihaila), preteča Srpske akademije nauke i umetnosti. Zadatak društva je bio razvoj nauke i negovanje srpskog narodnog jezika. Narodni muzej u Beogradu osnovan je 1844. godine. U ovom periodu završena je i Vukova reforma jezika i pravopisa.
Godine 1838. osnovan je Licej, koji se po zakonu smatrao visokom školom. Imao je filozofsko i pravno odeljenje. Pravno je bilo stručna škola, a filozofsko poput produženja gimnazije. U to vreme je za pravnicima bila najveća potreba, radi izgrađivanja državne administracije. Licej je reformisan 1853. godine, kad je dobio i tehničko odeljenje. Godišnje Licej je davao 10 svršenih učenika. Mali broj učenika na Liceju se objašnjavalo time što za zaposlenje u državnoj službi nije bilo neophodno završiti više škole. Oskudica pismenih činovnika je bila tolika da su se primali i oni jedva školovani sa samo par završenih razreda. Mladi su napuštali škole da bi što pre došli do zaposlenja u državnoj službi.
U to vreme na prosvećivanje masa nije se mislilo. Glavni zadatak škole bio je da stvori inteligenciju, prevashodno birokratsku. To je posledica činjenice da je u državu inteligencija dolazila sa strane, jer domaće nije bilo. Stoga se u ustavobraniteljsko vreme Liceju i gimnazijama posvetila veća pažnja nego osnovnim školama. Od stručnih škola za vreme kneza Miloša je nastala Bogoslovija (1836), a za vreme Aleksandra Karađorđevića još tri škole: Trgovačka (1844), Vojna (1850) i Poljoprivredna (1853).
Slanje državnih stipendista na evropske visokoškolske ustanove počelo je 1839. godine. Oni su bili kandidati za najviše položaje u javnoj službi. Najviše su školovani pravnici, vojnici i bogoslovi. Od 1839. do 1855. godine oko 50 mladića je bilo na školovanju u inostranstvu, o svom ili državnom trošku. Sa povećanjem broja obrazovanih u Srbiji počinje opadanje uticaja austrijskih Srba. Školovani pitomci nisu postajali samo činovnici, već su bili nosioci evropskih ideja u srpskoj sredini.
Nasuprot ustavobraniteljskom shvatanju da narod ne treba da se bavi politikom, već da sluša vlast i da je se plaši, obrazovani mladi su bili oduševljeni za političkim slobodama. Prvi znaci nezadovoljstva protiv ustavobraniteljskog režima javili su se kod školovanih ljudi, učenika i profesora. Ustavobranitelji, koji su se toliko starali o prosveti, dočekali su kao prvi rezultat tog staranja da se javi liberalna inteligencija neprijateljski raspoložena protiv njihove vladavine. „Družina mladeži srpske“ koju su organizovali Licejci, bila je zabranjena zbog suviše otvorenih napada na Tursku.
Ekonomska politika
Ekonomija i državne finansije nalazile su se u lošem stanju tokom ovog perioda. Poljoprivreda, kao osnovna privredna delatnost, bila je zaostala i sporo se razvijala na malim posedima obrađivanim primitivnim alatom. Državni zajmovi, zamišljani kao podsticaj razvoju sela, završavali su uglavnom u rukama bogatih trgovaca. Kao posledica ukidanja monopolskih ograničenja, izvozna trgovina je doživela napredak. Rast administracije uvećao je troškove za činovničke plate, a populistička politika snižavanja poreza umanjila je priliv sredstava u državnu kasu. Tako nastali manjak u budžetu vlada je pokušala da umanji uvođenjem posrednih nameta (sudskih i drugih taksi).
Spoljna politika
Srbi su nastavili da teže nacionalnom oslobođenju i ujedinjenju. Prisutne su bile i ideje o ujedinjenju sa drugim južnoslovenskim narodima. Plan je bio da se prvo, kada dođe povoljan trenutak, oslobode preostali Srbi koji su još živeli pod turskom vlašću. Najznačajniji je bio nacionalni program Ilije Garašanina, poznat pod nazivom Načertanije. Nastao je 1844. godine, a javnosti ostao nepoznat decenijama.
Promenu spoljnopolitičkog položaja Srbije doneo je Krimski rat (1853-1856), u kojem Srbija nije učestvovala. Nakon poraza Rusije pokroviteljstvo nad balkanskim hrišćanima u okviru Osmanskog carstva je prešlo na sve evropske sile tog doba, a pored Rusije to su bile i Francuska, Velika Britanija, Austrija, Pruska i Italija.
Smena Aleksandra Karađorđevića i pad ustavobranitelja
Protiv kneza Aleksandra najpre je ustao Toma Vučić Perišić na Petrovskoj skupštini 1848. godine.
Savetnici su zatim kneza pokušali da smene Tenkinom zaverom.
Knez je konačno smenjen na zasedanju Narodne skupštine održanom na praznik Svetog Andrije Prvozvanog (Svetoandrejska skupština 1858). Sa padom kneza Aleksandra Karađorđevića prestaje i ustavobraniteljski režim. Revolucija 1858, koju su ustavobranitelji spremali, ispala je protiv njih koliko i protiv kneza Aleksandra, jer je dovela na presto Obrenovićeve, koji nisu oprostili ustavobraniteljima ni 1839. ni 1842. godinu. Na vlasti je pod novom dinastijom iz te grupacije opstao samo Ilija Garašanin.
Zajednička vladavina Saveta i kneza Aleksandra Karađorđevića došla je kao reakcija na apsolutizam Miloša Obrenovića. Međutim, ispostavilo se da to ne može opstati. Ukazala se nova potreba za jakom, nepodeljenom vlasti, pa je za kneza ponovo izabran Miloš Obrenović.
