Tragove Srba na teritoriji današnje Rumunije treba tražiti bar od VI veka, kada deo Slovena napušta pradomovinu i silazi u Panonsku niziju. Još pre dolaska Avara, bilo samostalno, bilo sa Hunima i Gepidima, Sloveni naseljavaju severne i istočne delove sadašnje Rumunije i sve masovnije dolaze u Banat, Krišanu i Erdelj. Početkom VII veka najveći deo Slovena prešao je sa pomenutih područja na Balkansko poluostvrvo, ali je izvesni deo ostao u ovim krajevima.
O prisustvu Srba u svim istorijskim provincijama današnje Rumunije još u ranom srednjem veku svedoče kako najraniji izvori rumunske istoriografije, tako i mnogobrojni toponimi.
Kao i njihovi sunarodnici južno od Save i Dunava, Srbi u jugoistočnom delu Panonske nizije, tokom druge polovine IX veka, primaju hrišćanstvo preko Vizantije. Rumunski istoričari tvrde da je hrišćanstvo dospelo među Rumune pre dolaska Slovena, ali prihvataju da je priklanjanje Rumuna Istočnoj, a ne Zapadnoj crkvi ostvareno upravo pod uticajem Slovena, slovenskog bogosluženja i pisma.
Stvaranje duhovnog jedinstva srpskog naroda severno i južno od Dunava i Save, zasnovanog na tradicijama Srpske pravoslavne crkve, imalo je presudan značaj za njegov opstanak na ovim prostorima.
Krajem XIV i početkom XV veka, neposredna turska opasnost i migracija mađarskog stanovništva ka severu Ugarske, iz osnova su izmenili stav Ugarskog dvora prema srpskom pravoslavnom stanovništvu. Pokatoličavanje je ustupilo mesto verskoj toleranciji, a odbojni stav prema Srbima ustuknuo je pred neophodnošću stvaranja snažnog i organizovanog odbrambenog bedema protiv turske ekspanzije.
Siloviti turski prodor na balkansko područje i kosovska tragedija, 1389. godine, pokrenuli su Srbe sa njihovih ognjišta na seobe u Ugarsku (Banat, Erdelj), ali i Vlašku i Moladaviju. Doseljavalo se i plemstvo i običan narod. Svojom rasprostranjenošću, Srbi su pokrivali čitavu teritoriju današnje Rumunije, a njihovo je prisustvo zabeleženo u istorijskim izvorima.
Početkom XV veka, despot Stefan Lazarević dobio je od ugarskog kralja velike posede sa mnogo naselja, kao i veći broj rudnika u Ugarskoj, a najviše na teritoriji današnje Rumunije. Njega je nasledio despot Đurađ Branković, koji je, kao i njegov prethodnik, postao u Ugarskoj najmoćniji feudalac posle kralja. Velike posede u Krišani početkom XV veka dobio je i Dmitar Mrnjavčević. Tokom druge polovine XV veka, u Pomorišju posede dobijaju Stefan i Dmitar Jakšić, Miloš Belmužević i niz drugih srpskih plemića koji dolaze sa područja srednjovekovne Srbije.
Sedamdesetih i osamdesetih godina XV veka, područja Temišvara, Pomorišja, Poljadije i Dunavske klisure postala su poprište bespoštednih bitaka, koje su protiv Turaka predvodili srpski i mađarski velikaši. U isto vreme, sa područja Temišvara kretale su se vojske ugarskog kralja, srpskog despota i erdeljskog kneza. Sa pohoda, koji su dopirali duboko na područje Srbije i Bosne, zajedno sa vojskom, povlačilo se značajno srpsko stanovništvo. Istorijski izvori svedoče da su to bili snažni migracioni talasi, koji su dopirali doboko u Erdelj i severne delove Krišane a da su preplavili Banat. Među njima treba pomenuti pismo ugarskog kralja Matije Korvina rimskom papi, u kojem se navodi da se samo u periodu od 1479. do 1483. godine, na područje Ugarske naselilo oko 200.000 Srba. Deo njih naselio je upravo oblasti sa današnjeg područja Rumunije.
Turskom prodoru prema srednjoj Evropi isprečila se Ugarska, sve do katastrofalnog poraza na Mohačkom polju 1526. godine. U nekada moćnoj kraljevini otpočela je iscrpljujuća i bespoštedna borba pretendenata na ugarski presto. U dramatičnim okolnostima, posle mohačke bitke, u predelu Lipove i Pomorišja, 1526. godine nastao je oslobodilački pokret srpskog naroda, kojem je na čelo stao samozvani car Jovan Nenad. Stvorivši u to vreme najmoćniju vojnu silu na panonskom području, sa 15.000 naoružanih ljudi, za kratko vreme izgradio je na teritoriji istočnog i južnog dela Panonske nizije pseudo-državnu tvorevinu. Iako je njegov pokret ugušen, bio je značajan, jer se kod Srba učvrstila svest da samo borbom mogu ostvariti nacionalno oslobođenje.
Godine 1552. Temišvar postaje sedište vilajeta. U gradu su živele porodice Srba trgovaca i zanatlija, ali i vojnika u turskoj službi. Naseljavanje srpskog stanovništva na područje Krišane i Banata nastavilo se i u tursko doba. Upravo tada su na području većeg dela ovih oblasti Srbi postali značajan etnički elemenat. Mnogi tadašnji izvori, pre svega mađarski, ove krajeve nazivaju Raškom.
Srpski narod nije se nikad mirio sa gubitkom nacionalne slobode. Vekovi turske vladavine bili su ispunjeni bunama i ustancima. Posle slamanja ustanka u Banatu (1594), usledila je nova seoba Srba na zapadno područje Erdelja, koju su još od prve polovine XV veka, naseljavali Srbi.
Uprkos nedaćama, koje su pratile mukotrpan život već nastanjenih Srba, njihovo naseljavanje u Banat i Krišanu nije jenjavalo. Za to su bili zainteresovani i Turci, jer posle velikih pustošenja behu nestala čitava sela. Tako su sva ta područja zadržala srpsku etničku većinu. Ovo potkrepljuju i podaci Pećkog katastiga, svojevrsnog popisa stanovništva izvršenog 1660. i 1666. godine, po kojem je u pomenutim oblastima registrovano blizu 200 naselja sa srpskim stanovništvom.
U vreme Velike seobe 1690. godine, Srbi sa područja Banata, Krišane i Erdelja imali su zapaženu ulogu. Neposredno pre prelaska na područje Habsburškog carstva, na Saboru u Beogradu, učestvovali su i Srbi iz ovih krajeva. U ime patrijarha Arsenija III (Čarnojevića), dobivši Verovno pismo sabora, pregovore sa carem Leopoldom I vodio je jenopoljski episkop Isaija (Đaković). Talas velike seobe zahvatio je i srpsko stanovništvo Banata, koje je krenulo prema severnijim delovima Ugarske.
Karlovačkim mirom (1699.) Banat je ostao u sastavu Turske. Kako se među oslobođenim područjima našla Krišana, doseljeno srpsko stanovništvo pojačalo je postojeći srpski elemenat na pomenutoj teritoriji.
U nastojanjima da obezbedi čvrstu odbranu prema Otomanskom carstvu, Dvorski ratni savet formirao je 1701. godine Potisku i Pomorišku granicu. U Pomoriškoj granici, čiji je centar postao Arad, oberkapetan je bio Jovan Tekelija. Neposredno po njenom osnivanju, srpski narod u Ugarskoj, u vreme Rakocijevog ustanka (1703-1711) doživeo je teška stradanja, kada je, prema navodima mađarskih izvora, izgubio oko stotinu hiljada života. Mnogi među njima bili su iz Pomorišja.
Nakon proterivanja Turaka sa područja Banata (1718), iz osnova je izmenjena etnička slika ovog područja u kojem su vekovima Srbi imali znatnu većinu. Do toga je dovela kolonizacija najpre Nemaca, a potom Mađara i Slovaka.
Nov talas naseljavanja Srba u Banat došao je Drugom velikom seobom, tokom austrijsko-turskog rata (1737-1739). Ovim ratom učvršćena je granica na Savi i Dunavu, tako da je Potisko-pomoriška granica, koja se još od 1718. godine nalazila duboko u pozadini, postala strateški nepotrebna. Dvorski ratni savet odlučio je 1741. godine da se razvojači Potisko-pomoriška granica. Ovo je izazvalo revolt srpskih graničara, koji su odbijali seobu na jug, na novu granicu, kao i status kmetova u ugarskim županijama. Kako njihovi zahtevi nisu uslišeni, došlo je do seoba Srba 1751. i 1752. godine pod vođstvom Jovana Horvata i Jovana Ševića, na granično područje Rusije prema Turcima i Tatarima, između Buga, Dona i Dnjepra. Tamo su osnovane provincije Nova Serbija i Slavenoserbija, ali je time srpski živalj u Pomorišju za dugo oslabljen.
Osamnaesti vek je predstavljao vreme velikog privrednog i kulturnog prosperiteta za Temišvar, koji je tada izrastao u moderan srednjoevropski grad. Gradom su dominirali Srbi i Nemci, koji su imali svoje magistrate. Kada je Temišvar 1781. postao slobodan kraljevski grad, ti su magistrati ujedinjeni.
Snažan podsticaj razvoju srpskog društva u Ugarskoj dao je Temišvarski sabor 1790. godine. Sto godina posle Velike seobe, u vreme kada su bile ozbiljno ugrožene stečene privilegije, u uslovima kada je Francuska revolucija iz temelja potresla Evropu, Temišvarski sabor je formulisao zahteve srpskog naroda od dalekosežnog značaja za njegov opstanak. U suštini, zahtevi ekonomskog, političkog, prosvetnog i kulturnog karaktera predstavljali su srpski nacionalni program, prilagođen prilikama u Habsburškoj monarhiji.
Neposredno po osnivanju Matice srpske u Pešti (1826. godine), srpski kulturni poslenik Dimitrije P. Tirol pokrenuo je u Temišvaru 1827. godine Banatskij almanah, a sledeće, 1828. godine, radilo se na osnivanju Društva ljubitelja knjižestva srpskog.
Carskom odlukom iz 1849. godine, Temišvar je postao sedište Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata (1849-1860). U okvirima Vojvodstva otpočela je nova reforma srpskog školstva koju je inicirao i sprovodio Đorđe Natošević, pokrenuto je izdavanje listova Južna pčela i Svetovid, izvršene su pripreme za osnivanje Srpskog narodnog pozorišta i preseljenje Matice srpske u Novi Sad. Među Srbima je sve vreme bila prisutna nada da će se ujediniti sa Kneževinom Srbijom. Ove težnje došle su naročito do izražaja za vreme Krimskog rata (1853-1856). Ukidanje Vojvodstva Srbije 1861. označilo je novu etapu u borbi Srba za nacionalno oslobođenje.
Proglašenje dualističke Austrougarske monarhije 1867. godine ogorčilo je srpski narod, koji je u ovom činu s pravom video napad na tekovine koje je stekao vekovnom borbom za očuvanje nacionalnog identiteta. To je uslovilo potrebu sačinjavanja novog nacionalnog programa. U njemu su zahtevi za nacionalnom emancipacijom stavljeni u kontekst zajedničke borbe sa ostalim ugnjetanim narodima Ugarske. Sedamdesetih i osamdesetih godina XIX veka, na srpskoj političkoj sceni u Ugarskoj bila su velika previranja, koja su svoj koren imala u delovanju Ujedinjene omladine srpske (1866-1871).
Kao deo srpskog naroda, na njegovom najisturenijem severoistočnom delu, Srbi na današnjem tlu Rumunije uključili su se u opštenarodnu borbu za nacionalno oslobođenje i ujedinjenje. Delovali su kako na području Habsburške monarhije, tako i u Srbiji i u Crnoj Gori.
Krajem XIX veka, u Ugarskoj se ispoljila pojačana i organizovana borba narodnosti za nacionalno oslobođenje, u kojoj su vodeće mesto imali Srbi, Rumuni i Slovaci. To je naročito došlo do izražaja u Banatu, gde su ovi narodi živeli pomešano.
Poslednjih decenija postojanja Austrougarske srpski narod bio je izložen pojačanom nacionalnom ugnjetavanju od strane ugarskog režima. Ukidanje 1912. godine srpske narodno-crkvene autonomije produbilo je nepremostivi jaz između Srba i vladajuće mađarske nacije, ispoljen vidno još 1848. godine. Tokom Prvog svetskog rata, zbog neskrivenih zahteva za nacionalnim ujedinjenjem, srpski narod u Austrougarskoj bio je izložen svakovrsnom teroru. Mnogi su bili proganjani i hapšeni, a veliki broj našao se na Istočnom frontu. Odmah po izbijanju rata, ovdašnji Srbi su se uključivali u dobrovoljačke jedinice u Srbiji, a kasnije učestvovali su i u redovima srbijanske vojske u proboju Solunskog fronta i oslobađanja zemlje.
Kao i u svim krajevima južne Ugarske gde su živeli, Srbi sa područja današnjeg rumunskog Banata shvatili su raspad Habsburške monarhije kao ostvarenje vekovnih težnji da žive u zajedničkoj državi. U vreme održavanja Pariske mirovne konferencije 1919. godine, kada se rešavalo i o budućim granicama, srpsko stanovništvo u Banatu i Pomorišju zahtevalo je priključenje matičnoj zemlji, navodeći argumente istorijske, geografske, etničke, kulturne i ekonomske prirode.
Na osnovu odredaba Pariske mirovne konferencije, oko 50.000 Srba u šezdesetak naselja našlo se u sastavu Rumunije.
Srbi u Rumuniji kao nacija nisu bili podvrgnuti progonu, diskriminaciji ili prisilnoj asimilaciji. Međutim, posle Drugog svetskog rata, značajan broj Srba uhapšen je i osuđen na teške godine političkog zatočeništva, zbog navodnih veza s Jugoslavijom.
Oko 2400 Srba (čitave porodice – od najmlađeg do najstarijeg člana) doživeo je (i samo delimično preživeo) „Baragansku golgotu“ – svojevrsni rumunski gulag za Rumune, Srbe, Nemce, Bugare i druge narodnosti sa područja uz granicu sa Jugoslavijom – deportaciju u Baraganskoj niziji pedesetih godina.
Gašenje srpskih škola i ostalih srpskih institucija, prouzrokovalo je neizlečive rane srpskom stanovništvu, sa posledicama koje se i danas mogu osetiti.
***
Najveći deo Srba u Rumuniji danas živi u šezdesetak mesta na zapadu i jugozapadu Rumunije, počev od mesta Tornja i gradova Nadlak i Arad na Morišu, do opštine Svinica na Dunavu (županije Arad, Timiš, Karaš-Severin i Mehedinc). Broj Srba jeste u stalnom opadanju, on je za nepunih osam decenija doslovno prepolovljen: prema statističkim podacima Temišvarske eparhije u Rumuniji godine 1924. bilo je 44.078, prema državnom popisu iz 2002. godine – svega 22.561, a prema popisu iz 2011, u Rumuniji živi nešto više od 18 hiljada Srba, što predstavlja manje od 0,1% ukupnog stanovništva države.
Pravoslavna veroispovest jeste jedan od karakterističnih elemenata koji definišu Srbe na teritoriji današnje Rumunije. Kao najstarija srpska institucija, Srpska pravoslavna crkva je oduvek bila uz narod, a narod uz svoju crkvu.
Duhovna nadležnost nad srpskim življem u Rumuniji, kao i svi srpski pravoslavni hramovi i manastiri na teritoriji današnje Rumunije, pripadaju Temišvarskoj eparhiji, sastavnom delu Srpske pravoslavne crkve.
Pisani izvori o Temišvarskoj eparhiji potiču iz XVI veka, kada je bila sastavni deo srpske Pećke patrijaršije. Posle sklapanja požarevačkog mira (1718.), pripala je Beogradskoj mitropoliji, čija je teritorija proširena na deo Ugarske (Banat, Oltenija).
Vredi napomenuti da je na sastanku sa karlovačkim mitropolitom Sofronijem (Podgoričaninom) u selu Nemetu (žup. Timiš) 1710. godine, patrijarh Kalinik I, tada na Pećkom prestolu, priznao autonomiju nove srpske mitropolije, osnovane na tlu Habsburške carevine.
U doba austrijske vlasti u severnoj Srbiji, povodom ujedinjavanja Srpske pravoslavne crkve sa teritorije Austrije, nastalo je spajanje Beogradske mitropolije sa Karlovačkom, te je Temišvarska eparhija 1731. godine postala deo Karlovačke mitropolije.
Nakon jerarhijske podele (istupanje Rumuna iz Karlovačke mitropolije) posle 1864. godine, Temišvarska eparhija ostala je kao srpska u Karlovačkoj mitropoliji, sve do 1920. godine, kada je, reorganizacijom, ušla u sastav Srpske patrijaršije. Rumunska država je zvanično priznala Pravoslavnu srpsku eparhiju temišvarsku 2009. godine.
Temišvarska eparhija Srpske pravoslavne crkve obuhvata na današnjoj teritoriji Rumunije 56 parohija i 5 manastira, od posebnog značaja za istoriju ovdašnjeg srpskog življa. Manastiri Bazjaš i Zlatica osnovani su, po predanju, od samog Svetog Save, prvog srpskog arhiepiskopa, dok su srednjovekovni manastiri Sv.Đurađ (žup. Timiš) i Bezdin (žup. Arad) od kapitalnog značaja pre svega za istoriju Karlovačke mitropolije, jer je iz redova njihovog monaštva biran znatan broj srpskih prvojeraraha – episkopa i patrijaraha.
U Temišvaru, koji je od najstarijeg doba bio sedište pravoslavnih srpskih episkopa, nalaze se tri pravoslavne srpske crkve. Najglavnija, Srpska saborna crkva, predstavlja arhitektonski i umetnički biser Temišvara. Smeštena je na istorijskom trgu grada (Trgu Ujedinjenja), uz impozantne zgrade Vladičanskog dvora Pravoslavne srpske eparhije, odnosno Pravoslavne srpske crkvene opštine u Temišvaru (Gradu).
Po pisanim izvorima, obrazovanje na srpskom jeziku u Rumuniji staro je više od tri veka. Ono je funkcionisalo u organizovanoj formi, tokom vremena, u Otomanskom carstvu, Austriji, Austrougarskoj, Kraljevini Rumuniji, posleratnom (komunističkom) periodu i najzad, u sadašnje vreme.
Do Drugog svetskog rata sve naše škole bile su veroispovedne, bilo ih je pedesetak, i imale su oko devet hiljada učenika. Posle Drugog svetskog rata, sve su škole podržavljene. Kao posledica usvojenih zakonskih predviđanja u domenu školstva, smanjenja broja dece u srpskim porodicama, opredeljivanja roditelja Srba za rumunske škole a i indirektnih pritisaka, broj se đaka znatno smanjuje, a škole se postepeno gase.
Srbi u Rumuniji danas imaju nekoliko četvorogodišnjih škola, sa znatno manjim brojem učenika (svega, ispod 100) i sa po jednim učiteljem. U Belobreški (županija Karaš-Severin) još uvek radi osmogodišnja škola na srpskom jeziku.
U Temišvaru funkcioniše Srpska teoretska gimnazija „Dositej Obradović“, u okviru koje postoje odeljenja od I do VIII razreda, odnosno IX-XII razred (I-IV razred srednje škole), sa ukupno oko 250 učenika.
U Rumuniji postoje i dve katedre za srpski jezik i književnost, pri Univerzitetima u Bukureštu i Temišvaru.
Treba napomenuti da je, zahvaljujući velikoj srpskoj prosvetarskoj tradiciji i našim školama, broj fakultetski obrazovanih Srba i srpskih intelektualaca (srazmerno) procentualno veći od svih nacionalnosti u Rumuniji.
Kao i ostale nacionalne manjine, u prvim danima posle decembarskih događaja 1989. godine, i srpska manjina osnovala je svoju organizaciju, koja je tokom godina imala razne nazive, da bi se, najzad ustalio naziv Savez Srba u Rumuniji. Osnivanje takvih manjinskih organizacija (ujedno i Saveza Srba u Rumuniji) imalo je kao cilj organizovano delovanje manjina za očuvanje etničkog identiteta, kroz negovanje sopstvenih duhovnih i kulturnih vrednosti, očuvanje i unapređenje vekovnih tradicija, običaja i specifičnih vrednosti u svim domenima koji definišu jednu nacionalnu manjinu. Sve to u sklopu i poštujući zakone države u kojoj živimo – Rumunije. Drugim rečima, Savez Srba u Rumuniji je zvanična priznata organizacija od strane odgovarajućih državnih institucija, kojom se uspostavlja veza između države Rumunije i srpske nacionalne manjine koja živi na ovim prostorima. Savez Srba u Rumuniji nije politička organizacija, već je njegovo delovanje usmereno ka ostvarivanju prava srpske nacionalne manjine, pa se u tom kontekstu upisuje i delovanje poslanika Saveza Srba u Parlamentu Rumunije.
U više od dve decenije svoga delovanja, Savez Srba u Rumuniji je ostvario (sam, ili u sadejstvu sa drugim odgovarajućim ustanovama ili organizacijama) niz uspešnih aktivnosti (kulturnih, duhovnih i vaspitnih) koje su pokrenule značajne stvaralačke potencijale u maltene svim mestima Rumunije gde živi znatniji broj srpskog stanovništva. Pokrenuto je osnivanje i podržana aktivnost brojnih amaterskih kulturno – umetničkih formacija, a odvija se i značajna izdavačka delatnost, uz podršku delovanja sredstava za masovnu informisanost. Dotične se aktivnosti (a ima ih, godišnje, preko stotinak) finansiraju najvećim delom posredstvom Departmana za međuetničke odnose pri Vladi Rumunije.
Prva srpska knjiga štampana na teritoriji današnje Rumunije izašla je u Trgovištu, na početku XVI veka, trudom jeromonaha Makarija. Kasnije, i u drugim izdavačkim centrima pojavljuju se srpske knjige: Blaž, Jaš, Rimnik (posebno značajan zbog štampanja prvog izdanja Srbljaka – zbornika službi srpskih svetitelja 1761. godine, kojeg je priredio episkop aradski Sinesije (Živanović)).
Ako se odnosimo na oblast u kojoj danas žive Srbi u Rumuniji, koreni bogate tradicije izdavanja listova i časopisa, odnosno knjiga, sežu do dvadesetih godina XIX veka. Izlazeći na periferiji srpskog etničkog i jezičkog prostora, većina publikacija je imala kratak životni vek, i bila je najviše rezultat entuzijazma pojedinih kulturnih pregalaca. Prva periodična publikacija na srpskom jeziku na tlu današnje Rumunije bio je Banatski almanah Dimitrija P. Tirola, koji je izašao 1827. godine.
Veoma su značajni izdavački poduhvati Srba iz Rumunije između dva svetska rata – u relativno kratkom razdoblju štampano je mnoštvo knjiga i publikacija – od monografskih radova, književnih dela, sve do almanaha-kalendara, pa čak i muzikalija. Od periodike, vredi napomenuti list Temišvarski vesnik (izlazio je u razdoblju 1933-1947) i crkveni list Glasnik (1921-1946).
Posle Drugog svetskog rata, srpsko izdavaštvo je realizovano u okviru Državnog izdavačkog preduzeća u Bukureštu, a sedamdesetih godina za izdavaštvo nacionalnih manjina u Rumuniji (dakle i srpske), specijalizovala se izdavačka kuća „Kriterion“ u Bukureštu.
Srpsko izdavaštvo u Rumuniji je na ovaj način funkcionisalo do 1992. godine, kada izdavačku aktivnost Srba u Rumuniji preuzima Savez Srba u Rumuniji.
Valja napomenuti da je dosta značajnih knjiga koje se bave problematikom Srba u Rumuniji objavljeno posle decembra 1989. i u matičnoj Srbiji. Uz to, srpski pisci iz Rumunije su danas članovi Udruženja književnika Rumunije i Srbije, Matice Srpske, saradnici Srpske akademije nauka i umetnosti ili drugih značajnih kulturnih i prosvetnih udruženja.
Godišnje, Savez Srba u Rumuniji izdaje dvadesetak knjiga na srpskom jeziku (monografije, književna dela, zbornike radova, etnografske studije), kao i prevode savremenih autora na rumunski.
U Temišvaru izlaze nedeljnik Naša Reč, časopis Novi Temišvarski vesnik, i polugodišnjak Književni život. Od nekoliko godina pokrenut je i kalendar-godišnjak Banatski almanah.
Pravoslavna srpska eparhija temišvarska redovno izdaje zidni kalendar i svoj godišnji časopis, Glasnik.
Kraj XVIII i početak XIX veka označili su početak kulturno-umetničke aktivnosti Srba u današnjoj Rumuniji, najpre pozorišnom delatnošću u Temišvaru i Aradu.
Najznačajnije kulturno-umetničko delovanje Srba u XIX veku bilo je horsko muziciranje, pre svega horsko crkveno pojanje, počev sa 1836. godinom u Temišvaru, a naknadno i u drugim mestima sa srpskim življem. Ne zadržavajući se isključivo u okvirima liturgijske muzike, horska delatnost je došla do jakog izražaja u poslednjoj četvrtini XIX, odnosno prvoj polovini HH veka, kada se osnivaju brojni gradski i seoski horovi. Među njima, posebnu ulogu igrala je Srpska pevačka družina u Temišvaru, osnovana 1867. godine, koja je delovala čak po okončanju Drugog svetskog rata. Možemo istaći da Srbi u Rumuniji odvijaju neprestanu horsku aktivnost već više od 175 godina. Najznačajniji ansambl u tom smislu jeste Hor Pravoslavne srpske saborne crkve u Temišvaru, koji je ponovo zaživeo 1997. godine. Svojim učešćem ne samo na bogosluženjima, već i na brojnim festivalima i manifestacijama u zemlji i inostranstvu, hor nastavlja plemenitu tradiciju horskog pevanja Srba u Banatu, a danas jeste jedan od najpoznatijih predstavnika temišvarske horske muzike uopšte.
Organizovana folklorno-umetnička aktivnost Srba u Rumuniji razvila se ponajviše nakon Drugog svetskog rata, najpre pod okriljem Saveza slovenskih kulturno-demokratskih udruženja u Rumuniji, a posebno u okviru Srpskog državnog ansambla pesama i igara, između 1954-1970. Nakon ukidanja Ansambla, uz postojeće amaterske formacije instrumentalista i vokalnih solista, polako su osnivane i igračke družine, čija se aktivnost znatno razvila poslednjih dvadesetak godina. Najreprezentativniji ansambl jeste Akademsko kulturno-umetničko društvo „Mladost“, koje je u Temišvaru osnovala grupa Srba studenata. Ansambl je učestvovao na brojnim festivalima u zemlji i inostranstvu, a danas je smatran jedno od najboljih društava u celoj srpskoj dijaspori. Danas u Rumuniji postoji oko petnaestak igračkih družina.
Uz folklor, vredi napomenuti delatnost tradicionalnih tamburaških sastava, kao i dramsku aktivnost u okviru tri pozorišna studija.
Srbi u Rumuniji svesni su čuvari vekovnih tradicija, običaja i folklora. Pošto su jezik, ali i veroispovest ključni elementi u definisanju nacionalnog identiteta, najveći deo običaja u čvrstoj je vezi sa crkvenim praznicima. Istakli bismo: položajnik, unosivanje slame u dom, paljenje badnjaka, korinđanje – o Badnjem danu i Božiću; proslava „srpske“ Nove godine (po julijanskom kalendaru); poslava Svetitelja Save, prvog srpskog arhiepiskopa – školske slave; pričešćivanje školske dece (ali i odraslih) u Božićnom i Časnom Postu; fašanke (poklade) pre Časnog posta; farbanje jaja i poseta grobovima o Vaskrsu; proslava domaćih, odnosno crkvenih slava uz rezanje kolača; proslava Vidovdana; proslava Materica. Tradicija u obliku narodnih igara, odnosno pesme neguje se i u okviru postojećih kulturno-umetničih društava, odnosno horova.
***
Od najranijih vremena, pa sve do današnjih dana, Srbi na teritoriji današnje Rumunije iznedrili su mnogobrojne znamenite ličnosti srpske (ali i evropske) kulture, duhovnosti, nauke, književnosti, obrazovanja, sporta. Takođe, plejada srpskih ličnosti živela je i stvarala na ovim prostorima. Donosimo u nastavku (svakako, nepotpun) spisak znamenitih ličnosti Srba u Rumuniji.
Lipovska porodica Branković iznedrila je tri čuvena pravoslavna jerarha: Savu I, lipovskog i jenopoljskog (početkom XVII veka), Longina jenopoljskog (1628 – posle 1645) i Savu II, mitropolita erdeljskog u Alba Juliji (1656-1683). Oni su predvodili pravoslavno srpsko i rumunsko stanovništvo i štitila ga u odnosima sa katolicima i evangelistima, a stojički podnosili katoličke i kalvinističke progone. Ranije, despot Đorđe Branković se odrekao titule i poseda, te je, primivši monaški postrig, kao Maksim, prešao u Vlašku na poziv vladara i bio mitropolit Ugro-Vlaške. U Trgovištu je otvorio prvu štampariju u Rumuniji, gde je radio srpski monah Makarije, a naknadno i Dimitrije Ljubavić. Mitropolite Savu II i Maksima u red svetitelja uvrstile su i Rumunska i Srpska pravoslavna crkva.
Svetitelj Josif, stolovao je u Temišvaru kao mitropolit temišvarski 1643, odnosno 1648-1656. Bio je rodom iz Dubrovnika, a upokojio se u banatskom manastiru Partošu. Ubrzo posle njegove smrti nazivan je svetiteljem. Kanonizovan je od strane Rumunske pravoslavne crkve i naknadno uveden u kalendar Srpske pravoslavne crkve i slavi se 15/28. septembra. Njegove se mošti nalaze u Pravoslavnoj rumunskoj sabornoj crkvi (Katedrali) u Temišvaru.
Grof Đorđe Branković, brat mitropolita Save, rođen 1645. godine u Jenopolju, dipolomata i istoričar, svojim delom je obeležio čitavu epohu srpske istorije. Njegove misije u Carigradu, Moskvi, Beču, a osobito u Bukureštu, imale su evropski odjek. Svojim političkim i državničkim ambicijama zamerio se Beču, te je doživotno lišen slobode. Napisao je Hroniku Slovena Ilirika, Gornje Mezije i Donje Mezije i Hronike slovenosrbske. Umro je u Hebu (Češka) kao zatočenik 1711. godine.
Episkop jenopoljski i aradski Isaija (Đaković), bio je najznačaniji saradnik patrijarha Arsenija III (Čarnojevića) u vođenju crkvenih i svetovnih poslova. Izdejstvovao je čuvene privilegije od cara Leopolda I, na kojima je zasnovan državno-pravni status srpskog naroda u Habsburškoj imperiji. Nasledio je patrijarha Arsenija III kao mitropolit krušedolski. Umro je 1708. godine.
Književnik i prosvetitelj, jeromonah Dositej (Obradović) rodio se oko 1740. godine u Čakovu. Napustio je rodni kraj, pa i svoj manastir Hopovo, putovao je i školovao se po svetu, a najposle prešao u Srbiju. Kao najprosvećeniji Srbin svoga vremena, postao je ministar prosvete, organizovao je škole, mirio i savetovao ustaničke vođe i bio Karađorđev lični sekretar i savetnik. Tipični je predstavnik racionalističke filozofije prosvećenosti. Umro je 1811. godine u Beogradu.
Ikonopisac Stefan Tenecki (oko 1720-1798), jedan od najznačajnijih srpskih slikara baroknog izraza, bio je ugledni aradski građanin, senator i epitrop aradske Saborne crkve.
Sredinom XVIII veka u Erdelj je došao vatreni propovednik i pobornik pravoslavlja jeromonah Srbin Visarion (Saraj). Njegove propovedi dizale su narod protiv unijata i kalvinista, zbog čega su ga vlasti progonile, a svoja ubeđenja potvrdio je mučeničkom smrću.
Prvi Srbin doktor prava, plemić i veliki dobrotvor Sava Tekelija rođen je u Aradu 1761. godine. Pravne studije završio je u Pešti, gde je doktorirao 1786. Kao poslanik na Temišvarskom saboru zalagao se da se odredbe Srpskih privilegija unesu u ugarske državne zakone. Materijalno je pomagao naučne, kulturne i prosvetne ustanove, a posebno Maticu srpsku, čiji je doživotni predsednik bio od 1838. U Pešti je osnovao zadužbinu „Tekelijanum“, za školovanje siromašnih i najboljih srpskih đaka iz svih oblasti gde su živeli Srbi. Umro je u Aradu 1842. godine.
Arhimandrit manastira Šenđurca Pavle (Kengelac), prirodnjak i istoričar, napisao je najistaknutije delo srpske prirodnjačke literature s početka XIX veka, Jestestvoslovije. Umro je u manastiru Šenđurcu 1834. godine.
Prva srpska spisateljica iz doba srpske prosvećenosti, mecena i dobrotvor Eustahija Arsić, živela je i stvarala u Aradu u prvoj polovini XIX veka. Zalagala se za vaspitanje ženske omladine. Bila je prva žena član Matice srpske. Umrla je u Aradu 1843. godine.
Istaknuti prosvetni i kulturni pregalac, Jovan Stejić, tvorac srpske medicinske terminologije, jedan od osnivača Društva srpske slovesnosti i organizator građanske zdravstvene službe u Srbiji rođen je 1803. godine u Aradu. Umro je u Beogradu 1853. godine.
Književnik, urednik novina, almanaha i knjigoljubac Dimitrije P. Tirol rođen je u Čakovu 1793. godine. Rano je sa roditeljima prešao u Temišvar. U njegovoj kući je od 1822. do 1824. živela porodica Vuka Stefanovića Karadžića. U Temišvaru je 1827. godine izdao Banatskij almanah, jedan od najstarijih srpskih kalendara-almanaha. Dvadesetak godina radio je u Kneževini Srbiji kao vaspitač dece Jevrema Obrenovića, zatim posle 1840 kao upravnik Državne štamparije. Bio je među prvim imenovanim članovima Društva srpske slovesnosti i Biblioteke. Vrativši se u Temišvar, držao je katedru za srpski jezik pri Pijarističkoj gimnaziji, osnovao jednu od prvih temišvarskih čitaonica i od 1854. izdavao Tamišvarskij kalendar. Umro je u Temišvaru 1857. godine.
Episkop Srpske pravoslavne crkve Maksim (Manuilović) bio je rodom iz Arada. Upravljao je vršačkom eparhijom (1829-1833), zatim temišvarskom, do svoje smrti 1838. godine.
Pravnik Andrija Vasić rođen je u Temišvaru 1796. godine. Bio je gradonačelnik Vršca i autor prve monografije toga grada. Umro je u Vršcu 1864. godine.
Arhijerej Srpske pravoslavne crkve Stefan (Popović) rođen je u Čakovu 1798. godine. Bio je episkop pakrački (1839-1843), zatim vršački do svoje smrti 1849.
Najznačajniji srpski slikar prve četvrtine XIX veka, Arsenije-Arsa Teodorović, otvorio je, po završetku studija, slikarsku školu u Temišvaru. Istakao se brojnim radovima – ikona, religioznih kompozicija i portreta. Umro je u Novom Sadu 1826. godine.
Akademski slikar Kostantin Danil iz Lugoža, koji je školovanje počeo upravo kod Arse Teodorovića, najviše domete postigao je u slikanju portreta. Posebno je poznat njegov ikonostas Saborne crkve u Temišvaru. Njegovo slikarstvo predstavlja vrhunac bidermajera u Srba, čineći ga jednim od najznačajnijih umetnika u kulturi srpskog naroda XIX veka. Umro je u Velikom Bečkereku 1873. godine.
Rodonačelnik aradske slikarske porodice, akademski slikar Nikola Aleksić, izradio je oko hiljadu ikona i portreta i smatran je najboljim srpskim slikarom XIX veka. Umro je u Aradu 1873. godine. Zapaženo mesto u razvoju srpskog slikarstva imao je i njegov unuk, Arađanin Stevan Aleksić.
Episkop Srpske pravoslavne crkve Vasilijan (Petrović) rođen je u Temišvaru 1820. godine. Bio je vladika bački od 1882. do svoje smrti 1891. godine.
Arhitekta Emilijan Josimović rođen je u Staroj Moldavi (žup. Karaš-Severin) 1823. godine. Nakon školovanja u Beču, prešao je 1845. u Beograd gde je 1867. doneo predlog za urbanističko regulisanje varoši. Bio je to prvi stručno urađen i dokumentovan regulacioni plan u Srbiji.
Pesnik Branko Radičević, koji je učinio prelom u istoriji srpske lirike, dospeo je sa porodicom u Temišvar 1840. i ovde studirao Filozofiju 1841-1843. Smatra se da je u Temišvaru počeo da piše poeziju. Umro je u Beču 1854. godine. U Temišvaru su do kraja života živeli njegov brat Stevan (+ 1845) i otac Teodor (+ 1864).
Jelena Marinković, rođena 1841. u Temišvaru, bila je najpre glumica u Novom Sadu, a zatim prva srpska modistkinja. U Beogradu je dvadesetak godina držala samostalnu radnju, sve do 1899. Preminula je u srpskoj prestonici 1902. godine.
Pijanistkinja Jovanka Stojković rođena je u Temišvaru 1852. godine. Studirala je u Pragu i u Beču, kod Franca Lista. Koncertirala je širom Austro-ugarske, a kasnije u Beogradu, najčešće pri Narodnom pozorištu. Umrla je u Parizu 1892. godine.
U Temišvaru je u dva maha živeo, a tu i umro 1885. godine Karađorđev sin, knez Aleksandar Karađorđević. Njegovo deveto dete, sin Arsen Karađorđević, rođen je u Temišvaru. Bio je general ruske vojske i istakao se u oba balkanska rata i u Prvom svetskom ratu. Umro je u Parizu 1938. godine.
Episkop zadarski Dimitrije (Branković) rođen je u Temišvaru 1868. godine. Stolovao je između 1913-1920, a umro 1938. godine.
Arhitekta Milan Tabaković rodio se u Aradu 1860. godine. Ostavio je snažan pečat u rodnom gradu ali i na širem prostoru. U svom pedesetogodišnjem radnom veku sagradio je četrdesetak većih građevinskih objekata (crkve, škole, bolnice, pozorišta). Umro je 1946. Iz iste porodice proslavili su se i arhitekta Đorđe Tabaković (1897-1971) i akademski slikar Ivan Tabaković, (1898-1977), redovni član SANU.
Književnik i diplomata Jovan Dučić službovao je u Bukureštu između 1937-1940, gde je imenovan (1939) za prvog ambasadora Jugoslavije u Rumuniji. Umro je u SAD 1943. godine.
Književnik i diplomata Miloš Crnjanski proveo je detinjstvo i ranu mladost u Temišvaru, gde je počeo da piše. Smatra se jednim od najznačajnijih eksponenata srpske književnosti HH veka. Umro je u Beogradu 1977. godine.
Arhijerej Srpske pravoslavne crkve Longin (Tomić) rođen je u Fenlaku (žup. Arad) 1893. godine. Bio je episkop zahumsko-hercegovački (1951-1955), zatim zvorničko-tuzlanski do smrti 1977. godine. Tokom Drugog svetskog rata imao je veliki udeo u spasavanju od uništenja moštiju sv. cara Uroša, sv.kneza Lazara i sv. pravednog Stefana Štiljanovića.
Operska pevačica Melanija Bugarinović stekla je muzičko obrazovanje u Temišvaru i izvesno vreme pevala u Srpskoj pevačkoj družini. Godine 1930. primljena je u Beogradsku operu, a 1937. prešla je u Beč. Umrla je u Beogradu 1986. godine.
Sveštenik Svetozar Trlajić, potonji episkop Srpske pravoslavne crkve Sava (mučenički ubijen od ustaša 1941. godine, kao vladika gornjokarlovački) službovao je između 1909-1911. u Pečki (žup. Arad). Kanonizovan je 2011. godine, a u kalendaru SPC proslavlja se 4/17. jula.
Protojerej-stavrofor Slobodan Kostić, najmarkantnija ličnost srpskog sveštenstva u Rumuniji HH veka, bio je paroh mehalski između 1909-1916. i temišvarsko-gradski od 1928. do 1947. Vršio je, među ostalom, dužnost arhijerejskog zamenika (vikara) Eparhije temišvarske 1942-1947, i glavnog urednika eparhijskog lista Glasnik 1921-1946. Istakao se kao vredni pregalac na crkveno-narodnom polju i kao plodan pisac-istoričar. Umro je u Temišvaru 1956. godine. Njegov sin, Dejan, potonji episkop Srpske pravoslavne crkve Visarion (Kostić) rođen je u Temišvaru 1910. godine. Bio je vladika banatski od 1951. do smrti 1979. godine i administrator eparhije temišvarske između 1952-1979.
Muzičar Milan Vlajin rođen je u Temišvaru 1912. godine. Istakao se kao pedagog u banatskim školama, Podgorici, Vršcu i Beogradu; kao dirigent, kompozitor i sakupljač folklora. Umro je u Beogradu 1976. godine.
Iako danas brojčano malobrojni, Srbi sa teritorije današnje Rumunije, oslanjajući se i nastavljajući tradiciju svojih predaka, dali su značajan doprinos kulturnim, duhovnim i prosvetnim vrednostima ovoga područja, u sadejstvu sa drugim narodima koji ovde žive. U ovom tekstu nastojali smo da, u najznačajnijim crtama, predstavimo istorijski presek bitisanja Srba na ovim prostorima, njihovu borbu za očuvanje pradedovske pravoslavne vere, jezika, kulture i institucija koje su vekovima obezbezbeđivale ostvarenje ovih ciljeva, do kojih se nije uvek lako stizalo. Kao deo korpusa srpskog naroda, razasutog po teritorijama raznih država, i Srbi iz Rumunije nastojali su, konstantno, s jedne strane, da ne izgube vezu sa svojom maticom, a sa druge strane, da poštuju i sarađuju sa onima sa kojima dele ovo podneblje. Srpske ličnosti koje je ovo podneblje iznedrilo, značajne za srpsku i evropsku kulturu i nauku, učinile su da i mi, koji danas živimo na ovim prostorima, budemo zahvalni i ponosni na svoje pretke.
LITERATURA
LJ. Cerović, Srbi u Rumuniji od ranog srednjeg veka do današnjeg vremena, Novi Sad 1997.
LJ. Stepanov, Savez Srba u Rumuniji – 20, Temišvar 2009.
Sava, episkop šumadisjki, Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka, Beograd, Podgorica, Kragujevac 1996.
S. Bugarski, LJ. Stepanov, Srbi u Temišvaru. Mehala, Temišvar 2008.
S. Bugarski, LJ. Stepanov, Srbi u Temišvaru. Grad, Temišvar 2011.
Enciklopedija srpkog naroda, Beograd 2008.
