„Tamo daleko“ je jedna od najpotresnijih i najpoznatijih srpskih pesama, koja je nastala u vihoru Prvog svetskog rata. Ova pesma nije samo muzičko delo, već duboko emotivno svedočanstvo stradanja srpskog naroda, posebno nakon tragične albanske golgote i povlačenja srpske vojske na Krf 1915–1916. godine.
Istorijska pozadina
Posle proboja Centralnih sila u Srbiju krajem 1915. godine, srpska vojska, vlada i narod povukli su se preko Crne Gore i Albanije ka Jonskom moru. Taj marš, poznat kao albanska golgota, bio je jedno od najtežih stradanja u srpskoj istoriji. Hiljade ljudi su stradale od gladi, hladnoće i iscrpljenosti.
Spas je pronađen na ostrvu Krf, koje je tada postalo simbol obnove i nade za srpsku vojsku. Na obližnjem ostrvu Vido, srpski vojnici koji su umirali od rana i bolesti, sahranjivani su u „plavoj grobnici“ – u moru, zbog nedostatka zemlje.
Autor i nastanak pesme
U našem narodu je dugo bilo uvreženo mišljenje da je pesmu „Tamo daleko“ napisao Đorđe Marinković, srpski učitelj i mobilisani vojnik, poznat pod nadimkom Uča. Rođen krajem 19. veka u okolini Jagodine, Marinković je kao intelektualac bio mobilisan u vojsku 1914. godine.
Prema najnovijim istraživanjima uglednog muzikologa Dejana Tomića, autor pesme „Tamo daleko“ kao i pesme „Kreće se lađa Francuska“ bio je Mihailo Zastavniković, koga su kao i Marinkovića zvali „Uča“, što ukazuje na njegovo zanimanje učitelja.
Pesma se ubrzo proširila među srskim ratnicima
On je kao mobilisani prosvetni radnik preživeo albansku golgotu i boravio na Krfu, gde je, potresen stradanjem srpskog naroda, napisao ovu duboko emotivnu pesmu. Njegovi stihovi nose tugu za otadžbinom, bol za izgubljenim saborcima, ali i nadu u povratak.
Pesma se ubrzo proširila među srpskim vojnicima i ranjenicima na Krfu, prenosila se usmeno, sa jedinice na jedinicu, postajući neformalna himna izgnanstva i stradanja.
Upravo zbog načina na koji je živela u narodu, dugo nije bilo jasno ko je njen autor, a Zastavnikovićevo ime je vremenom palo u zaborav – sve do savremenih muzikoloških istraživanja koja su ukazala na njegovu autorsku ulogu.
Notna verzija je prvi put objavljena 1919. godine u Glazgovu
Melodija pesme je nastala na osnovu narodnih motiva i ima jasnu lirsku i elegičnu boju. Prvi put je notna verzija objavljena 1919. godine u Glazgovu, u Škotskoj, gde je boravio deo srpskih ratnih izbeglica i dece. Zahvaljujući srpskim horovima i izbeglicama, pesma je preživela i ubrzo stekla status simbola izgnanstva, gubitka i ljubavi prema domovini.
Zabrana pesme i njeno vraćanje u narod
Nakon Drugog svetskog rata i dolaska komunista na vlast, pesma „Tamo daleko“ bila je zabranjena, jer je asocirala na srpsko stradanje na Solunskom frontu i kraljevinu, što nije odgovaralo novoj ideologiji. Ipak, pesma je preživela u narodu, pevana je u dijaspori i u tajnosti. Tek krajem 1980-ih i početkom 1990-ih, pesma se ponovo vratila u javnost i dobila svoje zasluženo mesto u srpskoj kulturi i pamćenju.
Simbolika pesme
„Tamo daleko“ nije samo pesma o tuđini, već duboka poema o ljubavi prema otadžbini, žrtvi za slobodu, i patnji naroda koji je bio primoran da napusti svoja ognjišta i svoje porodice radi odbrane otadžbine. Svako „tamo“ u pesmi nosi više značenja: ono je i otadžbina, i grob prijatelja, i slika izgubljene mladosti.
