Isaija Srbin (druga polovina XV veka) bio je veoma obrazovan srpski pisar i kompozitor dvojezičnih i čisto grčkih himni. Muzički je uobličio i složio mnoge srpske i grčke bogoslužbene Tekstove.
Pored komponovanja novih, sakupljao je i prepisivao melodije starih crkvenih pesama. Njegove kompozicije predstavljaju dve trećine sačuvane srpske srednjovekovne muzike.
Isaija Srbin je bio jeromonah manastira Matejče nedaleko od Kumanova u skopskoj Crnoj Gori. Ovaj manastir bio je bogato kulturno središte XV veka. Pružao je utočište mnogim pisarima i sakupljačima poput književnika Dimitrija Kantakuzina i dijaka Vladislava Gramatika koji je 1456. izbegao iz osvojenog Novog Brda.
Muzički je uobličio i složio mnoge bogoslužbene tekstove
U manastirskom Pomeniku upisan je sa titulom „majstor Isaija“, koja je u Vizantiji 14. veka mogla da označava poznatog i priznatog profesionalnog muzičara.
Isaija Srbin muzički je uobličio i složio mnoge srpske i grčke bogoslužbene Tekstove. Pored komponovanja novih, sakupljao je i prepisivao melodije starih crkvenih pesama. Mnoga njegova dela su kratke slogovne himne u čast srpskih svetitelja. Njegove kompozicije predstavljaju dve trećine sačuvane srpske srednjovekovne muzike.
Poslanica kir Isaiji od Dimitrija Kantakuzina
Isaiji je posvećeno delo Dimitrija Kantakuzina ,,Poslanica svešteniku i domestiku kir Isaiji“ („Poslanije častnomu va sveštenikoh i domestiku kir Isaiji grešni Dimitrije Kantakuzin, o Gospodi radovati se vsegda molju za me moliti se“) iz sredine osme decenije XV veka, u kojem Kantakuzin uzvraća na nesačuvanu Isaijinu poslanicu.
Ovaj spis je prava književna poslanica, sa postavljenim temama i njihovim skladnim oblikom u kompoziciji i zauzima posebno i izuzetno mesto u srpskoj epistolarskoj književnosti.
Posledovanje
Isaija Srbin je bio plodan autor akolutija (na crkvenoslovenskom poslѣdovaniѥ), antologija liturgijskih napeva i postavki psalama, kako njegovih tako i od drugih kompozitora.
Akolutija označava redosled bogosluženja (kanonski časovi ili božanski delovi) sastavljen od muzičkih i retoričkih elemenata, od kojih se prvi obično daje u muzičkom modusu ili tonu, prema kome se pevaju liturgijske kompozicije.
Pored toga, bio je i dobar pisac melodija na dvojezične tekstove (slovenske i grčke) i čisto grčkih himni.
Srpski Polijelej
Njegova najznačajnija, najveća i najsloženija kompozicija je Srpski Polijelej (πολϋέλεος σέρυϊκος, ποίµα ϊεροµονάχου йσαϊγ του σέρυου), dvoglasna pesma na jutrenju, sazdana od dve celine na osnovu psalamskih stihova 134. i 135. (II glas).
Prvi deo na tekst 134. psalma je na crkveno-slovenskom jeziku srpske redakcije, a drugi deo, na tekst 135. psalma je na grčkom jeziku.
Ova obimna Isaijina kompozicija odlikuje se osobenom arhitektonskom konstrukcijom celine i melodijskom napetosti. Napevi se postepeno proširuju, a melodije se posle svaka četiri stiha razvijaju do neverovatno melizmatičnih numera na kraju Polijeleja. Ona je veoma zahtevna, pa i tehnički nedostižna i za mnoge današnje izvođače.
Potrebni su izraziti glasovni kvaliteti, odlična koncentracija i smisao za izvođenje izuzetno obimne, a po strukturi složene kompozicije dugog trajanja. Pretpostavlja se da je u manastiru Matejče, pored jeromonaha Isaije, bilo još darovitih pojaca koji su, pored njega, mogli da učestvuju u izvođenju ove, po strukturi i melodici, izuzetno zahtevne kompozicije.
Trisveta pesma
Isaija Srbin napisao je melodiju za dvojezičnu Trisvetu pesmu (Trisagija ili Trisagion) u kojoj se ispoljavaju nove karakteristike forme i stila.
Trisveta pesma – molitva „Svjatij Bože, svjatij Krjepkij, svjatij Bezsmertnij, pomiluj nas!“ koja se peva na pravoslavnoj liturgiji i pogrebu. Obraća se svetrema licima Svete Trojice. Od 5. veka ušla je u širu bogoslužbenu upotrebu.
Dimitri Konomos je ustanovio da varijante zapisa Trisvete pesme karakterišu melodijski obrasci svojstveni konzervativnijoj azmatskoj tradiciji iz XIV stoleća. Ona je jednostavnije linearne strukture, sa svedenijim motivima u poređenju s drugim kompozicijama iste vrste u grčkim rukopisima.
Jedna od varijanta Trisvete pesme (f. 155r), s grčkim tekstom u osnovi, potvrđuje da Isaija nije bio nevešt kompozitor, limitiran opštepoznatim zvučnim fundusom u žanru pesama koje se poju na centralnom bogosluženju – Evharistiji.
Štaviše, uspeo je da uvede nove, originalne elemente i da ih uspešno uklopi u tradicionalnu formu.
Isti zaključak autor je izneo i u vezi s dvojezičnom pesmom (f. 159r) u kojoj je došlo do izraza Isaiijino iskustvo prilagođavanja melodije slovenskom, odnosno grčkom jezičkom predlošku.
Neumski zbornik Isaije Srbina
Isaija Srbin je sastavio i ispisao veći broj svojih kompozicija na srpskoslovenskom i grčkom jeziku u kasnovizantijskom neumskom muzičkom zborniku, danas pohranjenom u Nacionalnoj biblioteci u Atini (pod brojem 928).
Ovaj zbornik je na neki način antologija srpske muzike tog vremena, tako da se pored Isaijinih ostvarenja ovde nalaze i kompozicije kir Stefana Srbina i jeromonaha Nikole Srbina, kao i Grka koji su stvarali u Srbiji.
Isaijin zbornik, kao vrhunsko ostvarenje srpske umetnosti pred pad despotovine, ostaje vredan izvor u tihovanju budućih vekova, a takođe, svoj put je našao i do moravskih dvorova XVI veka i tamo bio prepisivan do kasnog 18. veka.
Srpsko- vizantijska škola
Isaijine melodije, neke silabične, druge više melizmatične, pokazuju njegovu inventivnost i sposobnost da u kompozicione okvire vizantijskog pojanja unese nove i originalne elemente, posebno iz srpske tradicije, stvarajući tako nov i prepoznatljiv stil nazvan srpsko- vizantijska škola.
Isaijina muzika, uprkos sumraku srpske duhovnosti tog vremena, nije melanholična za razliku od njegovih savremenika.
Dušan Radić u muzičkoj drami „Smrt majke Jugovića“ u delo inkorporira Isaijin napev “Hodite svi Zemljorodni”, u interpretaciji pojca Pavla Aksentijevića.
Delimična lista radova
Sveti Bože (Αγιος ο Θεος) Dvojezični trisagion,
Grčki Trisagion,
Srpski Polijelej (Πολυελεος Σερβικος), jedna grčka i jedna srpska verzija,
Χριστος Aνεστη (Hristos Voskrese), pashalni tropar (tropar za proslavu Vaskrsa),
Psalomnik,
Aliluja (Četiri različita zapisa),
Vaskliknete bogovi,
Krstu Tvojem,
Hodite svi Zemljorodni,
Jelici,
tri stihire na Vavedenje,
Stihira za Bogojavljenje,
Stihira sv. Teodosiju opštežiteljnom.
Isaija Srbin – Krestu Tvoemu (Ansabl renesans, 1982.)
Literatura
Tomislav Jovanović – Hrestomatija srednjovekovne književnosti 2 – Srpska književnost, Beograd 2012.,
Roksanda Pejović , Srednjevekovna muzika,
Sima Ćirković i Rade Mihaljčić – Leksikon srpskog srednjeg veka, Beograd 1999.
Muzička enciklopedija 1 (Aa-Go), Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb,
Đorđe Trifunović – Azbučnik srpskih srednjevekovnih književnih pojmova, Nolit, Beograd, 1990.
Vesna Peno, O istraživanjima crkvenog pojanja u srednjovekovnoj Srbiji, Muzikologija 16-2014. Muzikološki institut SANU,
Stanoje Bojanin, Ljubomir Milanović, Miloš Cvetković – Glasovi i slike, Oblici komunikacije,
na srednjovekovnom balkanu (IV–XVI vek), Beograd, 2020.,
Danica Petrović, Crkveni muzičari – duhovnici i umetnici, Crkvene studije 07 – 2010.,
Sonja Marinković – Srpska muzika, Beograd, 2008.,
Aleksandra Fostikov, Organizacija zanatstva u urbanim centrima srednjovekovne Srbije, Istorijski časopis 70 – 2021.,
Melita Milin – Ljubica Marić – Komponovanje kao graditeljski čin, Muzikološki institut SANU, 2018.,
Davor Mandić – Srpska staroknjiževna filosofija sa osvrtom na savremene tokove, Vaqevo, 2014.,
Melita Milin, Dva prilaza jednom dramskom tekstu, Konjovićeva “Otadžbina“i Radićeva “Smrt majke Jugovića”, Srpska muzička scena, Muzikološki institut SANU, 1995.
