U nedavno objavljenom tekstu Gurakuča Kučija iz Instituta za studije hibridnog ratovanja „OKTOPUS” „Šovinizam iza religije – slučaj crkve u dvorištu prištinskog Univerziteta„od 3. aprila 2025. iznesen je niz zapaljivih i flagrantno netačnih tvrdnji u vezi sa Sabornom crkvom Hrista Spasitelja Srpske pravoslavne crkve u Prištini.
G. Kuči je u pomenutom tekstu provokativno i neistinito prikazao ovu crkvu kao ideološko sredstvo etničke dominacije, a ne kao legitimni verski objekat. Na taj način, g. Kuči je metodama koje se koriste u hibridnom ratovanju Srbe proterane iz Prištine označio kao okupatore i agresore, a kršioce verskih i ljudskih prava koji bi da unište verski objekat, i preko njega svaki trag postojanja Srba u Prištini, kao navodne žrtve.
Treba imati u vidu da je pomenuti autor targetirao Srpsku pravoslavnu crkvu i ranije, optužujući je za skrivanje oružja (što je svojevremeno demantovao KFOR). Usled hibridnog pristupa problematici i skrivanjem otvoreno šovinističkih stavova pod plaštom pravnog i naučnog pristupa, potrebno je na kratko se osvrnuti na tekst, kako bi i poslednja sumnja u pravu nameru teksta, i otvoreni animozitet autora prema SPC, nestala. Time će se tekst pokazati kao ono što u suštini jeste – još jedan u nizu tekstova uperenih protiv SPC i njene verske i kulturne baštine, kojima se dodatno raspiruje mržnja i delegitimizuje i samo postojanje SPC na ovim prostorima, a učinjeni i nekažnjeni zločini se pokušavaju sakriti.
Saborna crkva Hrista Spasitelja izgrađena je početkom devedesetih godina prošlog veka, nakon peticije velikog broja pravoslavnih vernika koji nisu imali sabornu crkvu. Prethodno je gradnja crkve započeta pre Drugog svetskog rata, ali je započeta crkva demolirana u toku rata, a zemljište oduzeto. Dakle, radi se o potrebi pravoslavnih vernika koja je postojala još pre Drugog svetskog rata, ali usled nacističkog nasilja, a zatim i komunističke represije, nije mogla biti izgrađena.
Gradnja sadašnje crkve je započeta, ne od strane Miloševićevog režima, već od strane tadašnjeg episkopa raško-prizrenskog, potonjeg patrijarha Pavla, u vreme kada je u Prištini živelo oko 40.000 Srba. Građevinske dozvole i lokacija su obezbeđeni u skladu sa zakonskim normama toga vremena. Opravdano verujemo da je ova crkva jedan od retkih objekata na Kosovu koji je prošao sve zakonske procedure, i čije su dozvole i vlasništvo nad zemljom neupitni, i pre i posle rata (što ju je, uostalom, i sačuvalo od brojnih napada). Označavanje ovog osvećenog verskog mesta kao „šovinističkog” ili „instrumenta okupacije” predstavlja grubo iskrivljavanje njegove stvarne verske namene i podriva temeljne slobode veroispovesti garantovane kako međunarodnim konvencijama tako i kosovskim zakonima koji regulišu slobodu veroispovesti.
Iako je, usled ratnih sukoba i posleratnih zbivanja, ostala nedovršena, Saborna crkva Hrista Spasitelja predstavlja osvećeni verski objekat koji je važan za Srpsku pravoslavnu crkvu. Suprotno prikazu g. Kučija, ova crkva nije ni jedina ni nesrazmerno velika u odnosu na druge verske objekte u Prištini. U ovom gradu se nalaze i neuporedivo veća katolička katedrala, a u izgradnji je i ogromna centralna džamija, što ukazuje na mogućnost multikonfesionalne prirode grada, u kome pravoslavna zajednica s pravom očekuje ravnopravan tretman i zaštitu svojih verskih objekata.
Iako ceo tekst gospodina Kučija počiva na premisi da je u gradu bez Srba takav objekat nepotreban i po njemu obeležje „srpske okupacije i dominacije“, gospodin Kuči bi, u ime intelektualnog poštenja, trebalo i da naglasi da Srba u Prištini gotovo da nema zbog posleratnog progona i otvorenog i nekažnjenog nasilja nad njima, kao i zbog sprečavanja njihovog povratka. U takvim okolnostima, ova crkva stoji i kao spomenik represiji nad 40.000 ljudi, čiju je sudbinu pratila i sama crkva. Njeno nestajanje bi bilo i brisanje sećanja užasan zločin nad 40.000 proteranih Prištevaca, što je možda i bila namera ovakvih brojnih pokušaja nakon rata.
Važno je naglasiti da je do sada više puta potvrđeno da je crkva u potpunosti legalno građena, na zemljištu čiji je vlasnik. Kosovske vlasti su nakon rata više puta pokušale da to ospore, ali bez uspeha. Poslednji takav pokušaj se završio 2017. godine, kada je zahtev Univerziteta odbačen. Nakon takvog neuspeha, pokrenut je još jedan sudski proces, u kom se već nekoliko godina ne donose određene proceduralne odluke. Međutim, pokrenuti sudski postupci i dalje ne znače da postoji bilo šta sporno sa našom crkvom. Postupke može da pokrene bilo ko, ali stanje na terenu može da se promeni tek nakon pravosnažne sudske presude.
Pozivanje g. Kučija na četvrtu ženevsku konvenciju i Hašku konvenciju kao dokaz navodne ilegalnosti izgradnje crkve predstavlja potpuno pogrešno tumačenje ovih pravnih instrumenata i ponovni pokušaj uvlačenje crkve u politiku. U ime crkve nije oduzeto bilo šta od bilo koga, niti je crkva Hrista Spasitelja pravljena da služi vojnim ciljevima, i tu se svaka priča sa navodnim vezivanjem za međunarodno pravo u tekstu završava.
Ako imamo na umu da je crkva izgrađena nakon želje stanovnika Prištine pravoslavne veroispovesti, koji su u Prištini živeli stotinama godina, vide se prave namere pisca teksta, zamaskirane pozivanjem na međunarodno pravo. Pisac teksta svoje bivše sugrađane, koji su nakon rata proterani iz Prištine, u ovom tekstu obeležava kao okupatore, a verski objekat, koji je i pored brojnih pokušaja ostao kao spomenik zločinu nad njegovim sugrađanima, obeležava kao političko – vojni objekat, koji bi trebalo ukloniti kako ne bi ostao ni najmanji trag tog užasnog zločina.
Osim toga, tvrdnje g. Kučija značajno ignorišu brojna i dokumentovana kršenja verskih sloboda i imovinskih prava srpske pravoslavne zajednice od strane kosovskih institucija. Kosovske vlasti su u više navrata sprečavale održavanje verskih službi u Sabornoj crkvi Hrista Spasitelja, grubo kršeći kako međunarodne norme o verskim slobodama, tako i obaveze preuzete u okviru Aneksa V Ahtisarijevog plana, kojim se eksplicitno garantuje sloboda veroispovesti i pravo SPC-a na imovinu. Ovi slučajevi su navođeni u izveštajima o verskim slobodama američkog Stejt departmenta i drugim međunarodnim izveštajima o verskim slobodama na Kosovu, i kao takvi su neupitni za ceo civilizovani svet.
Lica koja su se ranije bavila ovom temom, na sličan način, imala su ideje da se crkva prosto oduzme od Srpske Pravoslavne crkve i pretvori u muzej. U maju 2022. i 2023. godine, kosovske vlasti su bez pravnog osnova zabranile Eparhiji raško-prizrenskoj da održi bogosluženja povodom praznika Vaznesenja. Svaka od ovih zabrana sprovedena je bez bilo kakve pisane odluke i uz pozivanje na nejasne bezbednosne razloge. Ove sistemske zabrane predstavljaju ozbiljno kršenje fundamentalnih verskih prava, kao što su pravo na slobodu okupljanja i bogosluženja, koji su kamen temeljac međunarodnih normi o verskim slobodama u demokratskom svetu.
Situaciju dodatno otežavaju brojni napadi i zloupotrebe kojima je crkva bila izložena tokom godina. Nakon rata 1999. godine, suprotno navodima iz teksta, zabeleženo je nekoliko oružanih napada na crkvu, a sprečen je i pokušaj miniranja. Kada se nije uspelo sa fizičkim uništenjem verskog objekta, naša crkva je potom pretvorena u javnu deponiju i toalet. Nakon nastojanja SPC da se crkva očisti i zaštiti, usledile su političke demonstracije i dodatno skrnavljenje objekta grafitima i snimanje skarednog spota, što je direktan pokazatelj nepoštovanja i neprijateljstva prema srpskoj zajednici ali i hrišćanskoj tradiciji. Odsustvo adekvatne reakcije kosovskih vlasti na ovakve incidente doprinosi atmosferi netolerancije i stalnih pritisaka, i stoga je pitanje ove crkve i te kako legitimna tema za status verskih sloboda na Kosovu.
U martu 2025. godine, televizija KOHA prenela je dijalog dvojice profesora, kosovskih Albanaca, gde je otvoreno iznet stav da je crkva Hrista Spasa trebalo da bude uništena posle rata. Ovakva zapaljiva retorika ne samo da raspiruje međunacionalnu netrpeljivost, već i ugrožava zajednički život svih građana. Nijedan od nivoa vlasti, ili bilo ko iz intelektualne javnosti, po običaju, nisu reagovali na ovakve provokacije. Ovo jača zabrinutost srpske zajednice zbog dodatnog marginalizovanja, brisanja kulturnog nasleđa, istorijskog revizionizma i konačnog pretvaranja Kosova u etničku albansku državu.
Ovakva razmatranja na TV KOHA, kao i tekst gospodina Kučija, nacionalizam i netoleranciju za bilo šta što nije albansko pokušavaju da uviju u kvazinaučne i kvazipravne rasprave, zbog čega su još opasniji od otvorene mržnje koju SPC trpi godinama. Institut gospodina Kučija pokušava da se nametne kao organizacija koja se bori protiv metoda hibridnog ratovanja, dok iste metode protiv kojih se navodno bori primenjuje protiv verske ustanove koja je i inače pod stalnim pritiscima albanskih nacionalista i ekstremista. Da budemo i potpuno precizni: proglašavanje Srpske Pravoslavne crkve, u situaciji u kojoj je stalno izložena napadima, pretnjama i uskraćivanju prava, za navodnog agresora, upravo predstavlja metode hibridnog ratovanja, koje gledamo po celom svetu.
Posebno je problematično isticanje OVK kao tobožnjeg zaštitnika srpske pravoslavne duhovne baštine. Istorijske činjenice, brojne fotografije i međunarodni izveštaji jasno pokazuju da je ovakav stav daleko od svake stvarnosti. Srpske pravoslavne crkve su uništavane od strane pojedinih pripadnika OVK i u toku i nakon rata, a na brojnim oskrnavljenim hrišćanskim crkvama i grobljima na Kosovu i danas se mogu videti grafiti OVK i tragovi vandalizma. Odnos prema baštini SPC, brojnim srednjovekovnim srpskim crkvama jasno se može videti u više međunarodnih izveštaja o pogromu u martu 2004. godine, kao i u izveštajima o posleratnom nasilju i rušenju. Cinično proglašavanje napadača za zaštitnike predstavlja još jednu u nizu upotrebu hibridnih metoda u samo jednom tekstu.
Uzevši sve u obzir, radi se o tekstu u kom su bivši sugrađani gospodina Kučija, koji su u Prištini živeli stotinama godina, proglašeni kolektivno za okupatore, a njihov verski objekat, koji je godinama skranvljen, koji su ekstremisti pokušavali da unište, i koji je simbol nepoštovanja verskih prava pravoslavnih hrišćana na Kosovu, proglašen je simbolom okupacije, iz čega proizilai da treba da nestane na bilo koji dostupan način. Dešifrujući metode novogovora koje su uspostavljene daleko pre gospodina Kučija, tekst implicira da je spomenik na proterivanje Srba iz Prištine potrebno uništiti ili pretvoriti u nešto drugo, jer je preživeli podsetnik na jedan užasan posleratni zločin – na masovno proterivanje Srba iz gradova na Kosovu, pre svega iz Prištine.
Međunarodna zajednica i diplomatski akteri treba da insistiraju na punoj zaštiti verskih sloboda i prava srpske zajednice, jer samo tako Kosovo može da izgradi trajni mir i stabilnost koji su zasnovani na poštovanju nasleđa svih zajednica i svih građana Kosova bez obzira na njihovo etničko i versko poreklo. Pitanje zaštite SPC i njene baštine na Kosovu je bila tema Ahtisarijevog Sveobuhvatnog plana iz 2007, koji je Priština preuzela kao obavezu pred međunarodnom zajednicom, i zakona koji iz njega proizilaze, kao i najnovijih obaveza u Briselskom i Ohridskom sporazumu 2023. Godine.
Sve ovo argumentovano pokazuje da nije reč o fiktivnim pitanjima, već o suštinskim problemima u kosovskom društvu, čije će rešavanje biti važan pokazatelj civilizacijske zrelosti Prištine. Ako se bilo ko nada da će Kosovo moći da postigne bilo kakav napredak bez realnog ispunjavanja fundamentalnih evropskih i civilizacijskih vrednosti, onda svi u tom društvu treba da se zapitaju gde to društvo stvarno stremi i kakve vrednosti želi da podstiče.
Ukoliko se radi o vrednostima iz citiranog teksta gospodina Kučija, to nisu vrednosti koje će bilo koje društvo da dovedu na bilo koji cilj za koji se vredi boriti.
