Jedna od najstarijih banja u Srbiji, Brestovačka, smeštena i vremenom pomalo zaboravljena u borskoj kotlini, uprkos zubu vremena čuva neka od najznačajnijih istorijskih zdanja ovoga tla, koja oronula dugo čekaju obnovu. Skrivena u stoletnoj šumi bresta, na obalama reke Pujice, njih danas uglavnom otkriju putnici na drumu između Borskog jezera i rudarskog grada, od kog je Brestovačka banja samo osam kilometara udaljena.
Najčešće svrate zbog ručka u restoranu ili tražeći prenoćište u vilama, zdanjima građenim ili rekonstruisanim za potrebe turizma u drugoj polovini 20. veka. Nedavno je obnovljen i restoran RTB Bora.
Banju za koju su, po zapisima, znali još Vizantinci i stari Rimljani, počeli su da koriste, kao „ilidžu”, turski osvajači koji su u njoj ostavili i danas sačuvani amam. Tursko kupatilo je najstariji objekat na teritoriji opštine Bor. Smatra sa da ga je tokom svojih boravaka u banji koristio i knez Miloš. Kvadratnog je oblika sa poluloptastim svodom – kubetom. U unutrašnjosti ove male građevine nalazi se okrugao bazen prečnika 2,6 metara. Dubok je metar, sa kružnom klupom i stepenicama. Iako preuređivan u vreme naših dinastija i kasnije, danas je amam oronuo i čeka na investitore obnove.
Knez Miloš sagradio konak
U jednoj od stena kraj reke ostao je zapis koji svedoči o boravku kneginje Ljubice Obrenović 1834. godine, nazvan „Ljubičin kamen”. Ona je često posećivala banju sa svojim sinovima. Isto kao i brat kneza Miloša – Jevrem Obrenović i Milutin Petrović, brat hajduka Veljka. Ove posete i blagotvornost tople mineralne vode doprineli su da knez Miloš između 1835. i 1837. ovde gradi konak koji predstavlja reprezentativnu građevinu srpske građanske arhitekture prve polovine 19. veka. Prizemna zgrada pravougaonog oblika, sa krovom pokrivenim ćeramidom i gredama od hrastovine u lukovima, i danas u svoje četiri sobe svedoči o životu toga vremena, o izgledu građanske kuće, sa orijentalnim pokućstvom.
Sačuvani predmeti, svedoče o načinu života i odevanja kneževog doba. Na slikama su prikazane i njegove posete banji, podaci o značajnim ličnostima društvenog i kulturnog života Srbije, uniforme kneževe garde. Svoj puni procvat, Brestovačka banja je i doživela u doba Miloša Obrenovića. On je u konak dolazio radi lečenja reume. Jedino na čemu je insistirao bili su mir i tišina. Voleo je dugo da šeta između deset okolnih izvora. Vode ove banje spadaju u red najlekovitijih kod nas.
Baron Herder je, ispitujući ih kasnije, utvrdio da su dobre i za kožu, oči i ženske bolesti. Poredio ih je sa vodama austrijskih i švajcarskih banja. Konak je obnovljen 1970. kada je pretvoren u Muzej „Brestovačka banja u doba kneza Miloša”.
Kamenim stepenicama do salona Karađorđevića
Knez Aleksandar Karađorđević 1856. podiže „Knežev dvorac” preko puta Miloševog konaka u turskog kupatila. Dvorac je građen u raskošnijem stilu od konaka, pod uticajem romanske arhitekture, dominantne u zapadnoj Evropi toga vremena. Građevina je pravougaona, sa prizemljem od kamena, a sprat je građen od opeke.
Zdanje je debelih zidova, a u prizemlju se nalazi prostran hol iz kog se kamenim stepeništem stiže na sprat, na kom su salon sa balkonima i četiri sobe. Život u dvoru-letnjikovcu je bio organizovan po ugledu na evropske letnjikovce kraljeva i ceremonijale u njima. Knez Aleksandar je u banju dolazio isključivo leti kada je, u tadašnjem evropskom trendu aristokratije, išao u lov na divljač kojom je banja bila bogata i potom na kupanje. Danas je ovo zdanje zatvoreno i na oko u nezavidnom stanju.
Pored građevina koje su podigli vladari bilo je u Aleksandrovo vreme i pansiona namenjenih besplatnom boravku i lečenju siromašnih bolesnika. Prvi banjski lekar bio je Stevan Mačaj. Krajem 19. veka ovde je podignuta i gostionica sa kur salonom, pretvorena posle u „Izletnik”, poznat kao jedan od najstarijih srpskih restorana.
Godine 1905. se u Brestovačkoj banji lečio kralj Petar I Karađorđević. Sagradio je sledeće godine kupatilo u „kružnoj zgradi”, koje se i danas koristi. Ima dva bazena i šest kada, a temperatura vode je između 32 i 40 stepeni Celizujsa. Banjske vode, kažu nam, pomažu i u lečenju opšte iscrpljenosti organizma i posledica povreda, kao i bolesti nervnog sistema i perifernih krvnih sudova.
Nedavno završena tradicionalna manifestacija Dani Brestovačke banje, sa narodnim rukotvorinama i domaćim vlaškim palačinkama, još jednom je podsetila na njenu lekovitost, ali i lepotu i zaboravljene i dragocene istorijske trenutke.
