Kao što je u prethodnom tekstu navedeno (ovde), prostorni raspored srpskog naroda i srpskih zemalja je ambivalentan. Gledajući iz fizičko – geografske perspektive, reč je o centralnom položaju srpskog naroda i prostora na Balkanu, a gledajući iz ugla kulturno – civilizacijske pripadnosti srpskog naroda reč je o perifernom, graničnom položaju. Da bi se bolje razumelo o čemu se radi najpre treba razjasniti sam pojam civilizacije. Pod civilizacijom se podrazumeva velika kulturna celina na određenom prostoru ili u određenom istorijskom vremenu. Takođe, za civilizaciju se može reći da je reč o najvišem kulturnom svrstavanju ljudi i najširem kulturnom identitetu koji ljudi imaju. Stoga, činjenica je da postoje različite civilizacije tako da se nameće jedno logično pitanje. Po kom kriterijumu se civilizacije međusobno razlikuju? Civilizacija je, kao i svaka pojedinačna kultura, određena objektivnim kategorijama kao što su jezik, istorija, istorijska svest, vera, subjektivna identifikacija. Međutim, koliko god mnogima u našim danima delovalo neobično (a imajući u vidu da je sekularizam premrežio mnoga društva), ipak je vera – religija u korenu svake civilizacije odnosno ona je ta koja je kriterijum razlikovanja civilizacija. Vera ne podrazumeva samo veru u onostrano (u Boga) nego je i izvor sistema vrednosti, pogleda na život i društvo. Svaka vera ima svoje shvatanje raznih društvenih pojava i ustanova kao što su bogatstvo, obrazovanje, brak, rat, porodica, pravo, odgovornost, sloboda, jednakost, hijerarhija itd.
Ona uređuje odnos između roditelja i deteta, između muža i žene, pojedinca i kolektiva, ali najvažnije od svega je da svaka vera ima svoj pogled na drugu veru odnosno na čoveka koji je druge vere. Na kraju, vere imaju različito shvatanje odnosa Boga i čoveka. Stoga, budući da je reč o veri kao kriterijumu razlikovanja civilizacija mi možemo govoriti o postojanju zapadne (koju čini rimokatoličko – protestantski krug), islamske, pravoslavne, jevrejske, hindu i inih civilizacija. Sledom navedenog, Srbi bi pripadali pravoslavnoj civilizaciji (koja se u literaturi naziva još i istočno – pravoslavna, heleno – slovenska, vizantijsko – slovenska). Iz ovoga proizlazi da nije osnovana priča kako su Srbi istok zapada i zapad istoka (u smislu da je reč o nečemu samozasebnom, da se razlikujemo u odnosu i na istok i na zapad) nego reč je o tome da su Srbi najzapadniji pravoslavni narod, krajina pravoslavne civilizacije. To nije bilo tako u prošlosti (najzapadniji pravoslavni narod su bili Grci jer su ranije gospodarili Sicilijom i južnim delom Apeninskog poluostrva. Oni su gotovo nestali sa tog prostora, a danas postoji mala zajednica Grka koja je pokatoličena, ali koja nije do kraja asimilovana). Na Balkanu se granica pojavila odmah po Velikom raskolu 1054. godine. Od tog momenta pape su se trudile da granicu konstantno (pritom ne birajući sredstva) pomeraju na istok. Međutim, dolazak Turaka na Balkan, a sa njim i islama, dodatno je zakomplikovalo prilike na Balkanu jer na prostoru Balkana su se sada sudarale tri civilizacije – zapadna, pravoslavna i islamska. Iako su Turci napustili Balkan još 1912. ipak su ostale izbočine islamske civilizacije (Albanija i muslimanski delovi BiH). Da budemo precizniji, granice srpskih zemalja na severnom, zapadnom i jugozapadnom pravcu su ujedno i granice civilizacija. Otuda ranije spomenuta ambivalentnost srpskog prostora, a ista predstavlja izvor komplikacija koji prate srpski narod kroz stoleća i koji je često dovodio do velikih izgibija i stradanja. Iako se u našoj literaturi govori o srpskom prostoru kao graničnom, krajiškom prostoru pravoslavne civilizacije, u javnosti se ova činjenica ne ističe. Naprotiv. Politička elita već četvrt veka istrajava na putu EU integracija što je po naš narod pogubno jer reč je o tvorevini koja okuplja države mahom iz zapadnog civilizacijskog kruga (to što su Grčka, Rumunija, Bugarska i Kipar kao pravoslavne zemlje u EU ne menja karakter te nadnacionalne organizacije.
Njihovo članstvo u EU ima svoju geopolitičku funkciju. Uostalom, Hantington Grčku naziva anomalijom u zapadnoj civilizaciji). Drugim rečima, na taj način se pospešuje nastanak efekta rastrzane zemlje. Rastrzana zemlja je pojam čiji tvorac je američki teoretičar Semjuel Hantington (1927 – 2008) i pod kojim se podrazumeva težnja političke elite jedne države da uprkos protivljenju intelektualne elite i naroda, tu državu i narod prevede iz jednog civilizacijskog kruga u drugi. Po pravilu, reč je o težnji da se jedan narod pozapadnjači odnosno da se u isti usađuju kulturni obrasci i vrednosti iz zapadnog civilizacijskog kruga. U našem slučaju, dobar deo političke i intelektualne elite (možda čak i većina) je na toj liniji, ona nekritički uvozi i usađuje u srpski narod obrasce i vrednosti iz zapadne civilizacije i to poglavito putem medija, umetnosti, obrazovanja i zakonodavstva. Proces pozapadnjačenja srpskog društva je krenuo još od momenta oslobađanja od Turaka i sa malim prekidima se nastavio do danas (drugo pitanje je da li je moralo tako biti odnosno da li se srpsko društvo moglo drugačije razvijati. Davanje odgovora na ovo pitanje bi iziskivalo pisanje posebnog teksta). Međutim, od 2000. godine, ovaj proces je ušao u novu i intenzivniju fazu. Sa druge strane, činjenica da je Balkan mesto sudara civilizacija nije prošao nezapaženo kod hrvatskog predsednika Franje Tuđmana (možda je razlog tome što je Tuđman po obrazovanju bio istoričar).
U bar dva navrata je to isticao. Naime, u svom govoru u Generalnoj skupštini UN 28. januara 1993. godine je, između ostalog, istakao sledeće:,,Moramo težiti takvu multilateralizmu koji će spriječiti da nakon krvave povijesti u kojoj su najprije ratovale dinastije protiv dinastija, potom države protiv država, a zatim imperijalistički ili ideološko-vojni blokovi jedni protiv drugih, ne pređemo u rat neuskladnih civilizacija. Baš se na prostoru bivše Jugoslavije brutalno prelamaju te civlizacijske suprotnosti, prijeteći da polariziraju širi prostor na crtama razdvajanja i sukobljavanja civilizacijsko-religijskih blokova (podvukao A.M.). Umjesto toga, mi moramo težiti takvim unutrašnjim, regionalnim i globalnim odnosima u kojima se ti civilizacijski krugovi plodno prožimaju, i mirnim nadmetanjem jačaju svoj identitet, umjesto da troše dragocjene potencijale u uzajamnom sučeljavanju i potiranju.” Tuđman se ponovo osvrnuo na priču o civilizacijskoj granici u svom pozdravnom govoru papi Vojtili prilikom njegovog dolaska u Hrvatsku tog 10. septembra 1994. godine:,,Od samoga početka bivstvovanja hrvatskog naroda na ovome tlu, uloga Svete Stolice – kao vrhovnog autoriteta vjerske, a dugo vremena i međunarodne svjetovne vlasti – bila je od iznimne važnosti za njegov društveni, kulturni i državnopolitički razvitak. Pravi smisao ove činjenice može se dokučiti tek kad se ima na umu da je povijest hrvatskoga naroda, zbog geopolitičkog položaja, na razlučnici različitih civilizacija i imperijalnih presizanja (podvukao A.M.), sve do sada, bila teška i tegobna borba za opstanak.”
Dakle, Srbi su na granici civilizacija i samo u tom ključu (zajedno sa centralnošću položaja u fizičko – geografskom smislu te reči) se mogu razumeti zbivanja u našoj daljoj i bližoj prošlosti kao i u našim danima. Međutim, taj teret civilizacijske granice, ta činjenica da se zapadna, pravoslavna i islamska civilizacija sudaraju baš na tom prostoru, nigde nije tako vidljiv kao na prostoru Bosne i Hercegovine, ali o tome će biti više reči u idućem tekstu….
Aleksandar Mandić za Komps info
