Valtazar Bogišić, ili Baldo kako su ga od milja zvali, rođen je 1834. godine u Cavtatu, malom primorskom mestu Dubrovačke rivijere. Ovaj velikan srpske nauke, prava i kulture, ostavio je dubok trag u oblasti pravne misli, kodifikacije običajnog prava i negovanja srpske tradicije.
Odrastanje i školovanje
Bogišićevo detinjstvo bilo je obeleženo tragedijom – majka mu je preminula na porođaju kada je imao samo dve godine. Odgajao ga je otac Vlaho, ugledni trgovac. Osnovnu školu završio je sa jedanaest godina u školi za pomorske kapetane u Cavtatu.
Njegov deda, Valtazar Bogišić stariji, bio je poznati moreplovac i snažan uzor mladom Baldi. Od njegove zaostavštine, Bogišić je kupovao knjige, posebno dela Vuka Karadžića, što ga je podstaklo da i sam piše pesme.
Nakon očeve smrti 1856. godine, upisao je gimnaziju u Padovi, potom nastavio u Veneciji, a školovanje nastavio u Beču. Tamo je studirao pravo, filozofiju, filologiju i istoriju, uz dodatno interesovanje za političku ekonomiju. Doktorirao je filozofiju u Gisenu 1862, a pravo 1864. godine u Beču.
Istraživač, pravnik, profesor
Bogišić je bio aktivan u brojnim kulturnim i naučnim krugovima širom Evrope. Radio je kao školski nadzornik u Habzburškoj monarhiji, putovao Kavkazom, sakupljao narodne običaje, pesme i pravne norme. Predavao je na univerzitetima u Odesi i Kijevu, a bio je i član Jugoslovenske akademije znanosti i umjetnosti (JAZU).
Kao pravnik, profesor prava i istoričar prava, Valtazar Bogišić je ostvario veoma velik doprinos razvoju pravne nauke. Izučavao je pre svega običajno i uporedno pravo, ali je bio vrsan poznavalac i građanskog prava uopšte. Veoma su ga interesovali porodično i nasledno pravo. U nauci se opredelio za Savinjijevu istorijsko-pravnu školu i zastupao da je pravo izraz narodnog duha. Veoma velik uticaj na njega je imao je Georg Fridrih Puhta.
Sledbenik Valtazara Bogišića, Teodor Taranovski, izneo je učenje svog profesora o pravnim ustanovama svojstvenim samo slovenskim narodima. Govorio je o porodičnoj zadruzi, agrarnoj opštini i odsustvu ropstva u prehrišćansko doba, o čemu je Bogišić pričao na pristupnom predavanju na Novorosijskom univerzitetu.
Opšti imovinski zakonik za Crnu Goru (OIZ)
Najveću slavu, Valtazar Bogišić je dostigao 1888. godine. Te godine ukazom je proglašen Opšti imovinski zakonik za knjaževstvo Crnu Goru, koji je on sastavio. To je jedna originalna kodifikacija imovinskog prava u užem smislu (obligaciono i stvarno pravo). Knjaz Nikola Petrović Njegoš poverio mu je taj složen zadatak 1872. godine. Ta godina Bogišića je zatekla u carskoj Rusiji, ali želja cara Aleksandra II bila je da Bogišić ipak pristupi izradi teksta budućeg zakonika, što je i učinio 1873. godine.
Nacrt zakonika, Valtazar Bogišić je sastavio u Parizu 1881. godine. OIZ predstavlja sintezu običajnog prava i modernih tekovina, koji je u potpunosti odgovarao nivou pravne svesti stanovništva knjaževstva. Odlikuje ga nekoliko specifičnosti:
- je pisana narodnim jezikom,
- sadrži pravne izreke u duhu rimskog prava, poput:
„Što nije zabranjeno, može da ne bude pošteno“ (čl. 999)
„Ni svojim se pravom služit nemoš, tek drugom na štetu il dosadu“ (čl. 1000)
„Ko od čega korist ima, treba i teret da nosi“ (čl. 1001.)
„Što se grbo rodi, to vrijeme ne ispravi“ (čl. 1006.)
„Pravdi je nasilje najgori protivnik“ (čl. 1011)
„Najveća je nepravda kad ko od zla dela svog još i korist kakvu ima“ (čl 1028).
- ne obuhvata porodično i nasledno pravo, uvažavajući njihovu evoluciju.
Nacionalna i kulturna angažovanost
Bogišić je bio aktivan član Ujedinjene omladine srpske, uz velike srpske intelektualce kao što su Miletić, Pašić, Miljanov i Jovanović. Sa Nikom i Medom Pucićem, učestvovao je u formiranju Kulturnog pokreta Srba katolika.
Iste 1888. godine Valtazar Bogišić postao je i član Srpske kraljevske akademije. Sve to je navelo knjaza Nikolu Petrovića Njegoša da postavi Valtazara Bogišića za svog ministra pravde. Tu funkciju je obavljao od 1893. do 1899. godine. Drugo izdanje zakonika proglašeno je kao zakon godine 1898. Valtazar je planirao osnivanje fondacije u Beogradu, koja će se posle njegove smrti starati o njegovim spisima.
Takođe, njegova zamisao bila je da ta fondacija stipendira najbolje studente prava iz Srbije, koji studiraju u inostranstvu, a to sve iz vrednosti njegove zaostavštine. Zbog iznenadne smrti 1908. godine u Rijeci, ova ideja nije sprovedena u delo. Sestra Marija je zakonski nasledila svu njegovu imovinu, jer nije ostavio testament. Zaostavština koju čini 18 000 knjiga, 10 000 pisama, 164 rukopisa i bogata numizmatička kolekcija, nakon drugog svetskog rata postala je imovina Jugoslovenske akademije nauka i umetnosti. Od tada do danas, Zbirka Valtazara Bogišića nalazi se u Kneževom dvoru, palati u kojoj je nekada stolovao Dubrovački knez.
Srbin iz Cavtata
Porodica Bogišić poreklom je iz zaleđa Konavala. Postoje spisi o tome da je cela porodica u 15. veku prešla na rimokatoličku veru. A kakve veze Bogišić ima sa Hrvatskom? Nikakve. Osim ako se primeni formula po kojoj je Ruđer Bošković postao Hrvat. Bogišić je rođen u Cavtatu, a Cavtat je u sastavu današnje Hrvatske.
Bogišić se bez ikakvih rezervi izjašnjavao kao Srbin, ceo život uz izučavanje pravnih nauka posvetio je negovanju srpske tradicije i sećanju na slavnu istoriju srednjovekovne Srbije. Crnu Goru je smatrao najčistijom srpskom zemljom, kao i Konavle iz kojih su došli njegovi preci.
Još sredinom 19. veka u Konavlima se narod izjašnjavao srpski, svaka porodica je imala krsnu slavu koju su, kao jedinstveno obeležje Srba, slavili i Srbi katolici, a takvih je najviše bilo u Dubrovniku i Cavtatu. Interesantno je da i danas mnoge porodice u selima Konavla obeležavaju slave svojih predaka, iako se gotovo svi u Konavlima izjašnjavaju kao Hrvati.
Nasleđe
Bogišić je zamišljao fondaciju koja bi iz njegove zaostavštine stipendirala srpske studente prava. Iako ta ideja nije realizovana zbog njegove iznenadne smrti, njegov rad živi kroz uticaj na pravo, kulturu i nacionalnu svest.
Upravo njegov život i delo podsećaju na Njegoševe reči:
„Blago onom ko dovijek živi, imao se rašta i roditi!“
