U ostvarivanju uloge pretplaćivanja na knjige i književne magazine u nastanku i razvoju kulturnog i nacionalnog pitanja u Bosni i Hercegovini “Bosanska vila” zauzima centralno mesto.
U odsutnosti domaćih intelektualnih snaga njeni pokretači bili su srpski učitelji rodom iz prečanskih krajeva Božidar Nikašinović i Nikola Šumonja, a značajan je bio i prvi administrator “Bosanske vile”, učitelj Prečanin Stevo Kaluđerčić. Iako je Dejan Đuričković 1975. godine u Sarajevu obradio i u tri toma izdao bibliografiju “Bosanske vile”, mi ćemo koristiti stavove njenih savremenika u oceni značaja tog časopisa u kulturnom i političkom razvoju.
Povodom desetogodišnjice “Bosanske vile” njen administrator, učitelj Stevo Kaluđerčić kaže da je prvi urednik Božidar Nikašinović već posle desetak brojeva (a prvi je svetlost dana ugledao 16. decembra 1885. godine), naredne godine, morao da napusti uređivanje. Preuzeo ga je Nikola Šumonja, koji je zbog “vojništva morao odstupiti od uredništva” pa je na to mesto došao domaći učitelj Nikola T. Kašiković, koji će na čelu “Bosanske vile” ostati do zabrane njenog izlaženja početkom Prvog svetskog rata.
Stevo Kaluđerčić dalje kaže da je ona pokrenuta kao srpski zabavno-poučni list i da je bila misao dostojna srpske knjige, srpske škole, srpskog učitelja te da je kao takva postala najlepši svedok budne srpske svesti i srpskog rodoljublja.
U prvim brojevima lista radila su samo četvorica srpskih učitelja, a malo pomalo, počeli su da pomažu i drugi. Svojom sposobnošću Kašiković je “list na najljepši glas podigao” i on se posle deset godina visoko cenio “u cijelom srpskom i slovenskom svijetu”.
Pomoć
Rđava novčana situacija je prevaziđena kad su, posle poziva u martu 1886. godine, počeli da pomažu pretplatnici. Prema prvom objavljivanju njihovog spiska, u Sarajevu ih bilo 62, najviše trgovaca, ali i poneki đak. Iz meseca u mesec spisak sarajevskih pretplatnika kretao se od 64 do 157, a istovremeno ih se u Banjaluci pojavilo 27. Sledio je spisak od 24 pretplatnika iz Donje Tuzle, 24 iz Mostara i sedam iz Bijeljine. Već u maju te godine na list se pretplatilo 24 Zagrepčana, 39 Petrinjčana te 11 stanovnika Tešnja i deset Visokog. U sledećem mesecu u pretplatnike “Vile” se uključilo 11 lica u Brčkom, 12 u Zemunu i 22 u Malom Reljevu kod Sarajeva sa Bogoslovijom.
Potom iste godine u Karlovcu se javio 31 pretplatnik, u Derventi 12 i u Brodu (Slavonskom) 12. U junu 1886. godine u Petrovcu u Srbiji na “Bosansku vilu” pretplatilo se pet lica, koliko i u Žabarima. Na list su se pretplatili i: učiteljica Živana Tasić iz Prahova, sveštenik Svetozar Branković iz Svilajnca, sveštenik iz Vlaškog Dola, četiri lica iz Požarevca, srpski poslanik Jovan Marinović u Parizu, učitelj Mihajilo St. Ristić iz Kučeva, oficirska čitaonica iz Kragujevca te A. Stojanović iz švajcarskog Nevšatela.
“Bosanska vila” dobija i 26 pretplatnika u Prijedoru, među kojima je bio Omer-efendija Čirkinagić. U isto vreme se u Doboju na list pretplatilo pet lica. Sledećeg meseca te godine pretplatili su se srebrenički učitelj i proto, 12 Travničana, među kojima i posednik Hamdibeg Hasanpašić. Pretplatu iz Novog slali su Pero Drljača i sinovi Stjepana Štekovića. U Zenici su bila dva pretplatnika, u Maglaju jedan, u Krupi učitelj Stevo M. Todić, u Zvorniku Stevan Mlađenović. Na Sokocu su bila četiri pretplatnika, a u Glamoču Milena Marković pl. Pregarskoja.
Pretplatnička osnova te 1886. godine stvorena je i u Višegradu, u kojem su se na “Vilu” pretplatili Nikola J. Besarović i S. Mandić, učitelj; u Kupresu Ilija Bilbija i I. Z. Popović, paroh; u Sanskom Mostu bilo je četvoro, Foči šestoro, Pljevljima petoro, Dubočcu četvoro, Kninu dvoje, Bugojnu dvoje, Vršcu četvoro, Vukovaru dvoje, Bosanskom Brodu petoro, Novom Sadu osmoro pretplatnika. U Zareštu su se na Bosansku vilu pretplatila braća Simić; Odžaku – Aleksa Stanković; Slatini – Đoko Pekić; Kusonjima – Toše Prodanović, učitelj; Bihaću – trgovac Jovo Sudčević za sebe, Kostu Kovačevića i Ristu Grbića; Sijekovcu – Đorđe Okanović; Prnjavoru – Lazo Trifković, trgovac.
Do kraja 1886. godine i posle nje pretplatnika je bilo i u Županjcu, Mikleušci, Kostajnici (Hrvatska), Kostajnici (Bosanskoj), Kalinoviku, Baji, Dubici (Bosna), manastiru Tavni, Kamenici, manastiru Rakovcu, Čereviću u čitaonici, Bjelovaru, Međeđi, Čajniču, Imotskom, Glini i Topuskom. Pretplatnički krug se proširio i na Boku kotorsku, Novi, Kotor, zatim na Zadar i tamošnje pravoslavne bogoslove, Križevce, Arbanase, Suseku, Beočin, Grac, Šišatovac, Gračanicu, Fijumu (Rijeku), Gerzovo, Dubrovnik, Varaždin.
Zatim je pretplatnika bilo iz Gradaca, Gackog, Domanovića, Donjeg Lapca, Drežnice, Dubice (Slavonija), Iloka, Jasika, Jorgovca, Kumana, Posušja, Krčedina, Karlovaca (Srem), Korjenice, Lijevna, Martina, Metkovića, manastira Žitomislića, Modriče, Moskve (Rusija), Osijeka, Orahovice, Požege (Slavonija), Petrovca (Bosna), Pančeva, Prijepolja, Rače, Risna, Sombora, Starih Banovaca, Bosanske Gradiške, Orahove, Vrljike, Terezovca, Bosanskog Šamca, Šavdara, Šida, Đale, Cazina, Dobanovaca, Kastel Lastve, Carigrada.
Agitacija
Iz Dalmacije se vodila velika agitaciona delatnost u vezi sa nacionalnim razvojem u Hercegovini. Prema jednom opširnom izveštaju sreskog predstojnika u Ljubinju iz 1888. godine, u svim mestima od Zadra do Kotora nalazili su se agitatori koji su većinom bili trgovci. U Zadru je “duša agitacije” bio urednik “Srpskog lista” Sava Bjelanović. Taj list je Srbima u Bosni i Hercegovini bio “vrlo drag”. U Dubrovniku su nosioci agitacije bili srpski trgovci koji su se doselili iz Hercegovine. Sarajevski “Bošnjak” navodio je iduće, 1899. godine da su od deset muslimana saradnika “Bosanske vile” neki “zbilja stupili u nadrisrpski tabor”.
Poimenično je navođen Osman Đikić, sa njegovim: “Glavu dajem, a srpstvo ne dajem!” Za pesnika Karabegovića se pisalo da je uredniku beogradske “Iskre” Risti Odoviću slao pesme uz “srpski pozdrav”. Ta dvojica pesnika su se s Alibegom izdavali za srpske pisce te su 1900. godine izdali zbirku pesama “Pobratimstvo”. Istovremeno sa takvom nacionalnom orijentacijom austrougarska vlast nije dozvoljavala unošenje većine listova u Bosnu i Hercegovinu. Kako su “Srpsko-dalmatinski magazin” i prečanski srpski listovi bili već posejali klicu nacionalnog pitanja, a “Bosanska vila” nastavila da ga uzgaja i širi, prečansku štampu su u Bosnu i Hercegovinu najviše unosili trgovci i đaci.
U vezi sa tim pitanjem Tomislav Kraljačić navodi karakterističan primer iz 1899. godine, kada je bišćanski trgovac Jovan Beronja posle prodaje oraha u Novom Sadu kući poneo veći broj primeraka lista “Zastava”.
Prema Stevi Kaluđerčiću, da bi povećao broj pretplatnika i unapredio “Bosansku vilu”, urednik Nikola Kašiković 1888. godine počinje da objavljuje najlepše slike iz srpskog i slovenskog sveta. Ali, već iduće godine morao je, radi održanja lista, da s tim prestane, što je otvorilo oči mnogim Srbima da priteknu u pomoć. Kad se broj pretplatnika povećao, urednik je uz istu cenu izdavao list tri puta mesečno, a na svakom radu donosio autografske potpise. Ali, zbog neredovnog plaćanja, list je opet morao da izlazi dva puta mesečno. Istovremeno stranice Vile počeli su ukrašavati najčuveniji književnici, koji su istovremeno bili i najpoznatiji nacionalni pregaoci.
I sâm jačajući nacionalnu ulogu lista, opisivač proslave njegove desetogodišnjice Stevo Kaluđerčić kaže da je ona u tom periodu “zabavljala nas čistom srpskom zabavom”, upozoravala na sve ustanove koje je trebalo u srpskom narodu uspostaviti, od kojih su se mnoge i ostvarile.
U nizu značajnih akcija “Vila” je prva spomenula potrebu podizanja spomenika srpskom pesniku Simi Milutinoviću Sarajliji u Sarajevu; ustanovila “Krajcersko društvo”; svoje stupce otvorila svetosavskim besedama; progovorila o pojavi srpskih dobrotvora; o petstogodišnjici Vidovdana; stogodišnjici Vuka Stefanovića Karadžića, Sime Milutinovića Sarajlije; proslavi podizanja spomenika srpskom pesniku Ivanu Gunduliću u Dubrovniku i 400-godišnjice prve srpske štamparije na Obodu u Crnoj Gori.
“Vila” nije zaboravila nijednu srpsku knjigu od značaja, koja je izašla u prvih deset godina izlaženja, čak ni onu koja je izašla na stranim jezicima. Sve je to “Bosanska vila” zaodevala u čisti srpski jezik. Tako je “svaki izobraženi Srbin brzo uvideo važnost i poziciju “Bosanske vile” pa su joj sa svih strana stizali u pomoć i moralno i materijalno. U najtežim časovima njen urednik je dobijao pisma u kojima su ga hrabrili i bodrili da ne klone u radu.
Pisma su Kašikoviću slali njegov prethodnik Nikola Šumonja – čak dva puta, Ali-paša Rizvanbegović, profesor gimnazije Vl. Jovanović pa profesor somborske Učiteljske škole Mita Petrović, zatim čuveni arhimandrit Nićifor Dučić, a posebno bečki profesor dr Vatroslav Jagić. On je molio urednika “Vile” da mu pošalje zaostale listove “i za buduće generacije, iz kojih će sa velikim interesovanjem crpeti obilatu narodnu građu”. Sve upućene reči urednicima “Vile” svodile su se na želje da ona “nikad ne opusti krila, nego da uvek leti veselim letom srpskim svetom!”
Da bi razvila kulturnu i nacionalnu delatnost “Bosanska vila” je u februaru 1893. godine objavila spisak sakupljača pretplatnika, najavljujući nastavak objavljivanja.
Na njemu su bili: učiteljica u Velikom Gradištu sa deset pretplatnika, trgovac iz Banjaluke – 10, profesor u Kragujevcu – 28, knjižar u Mostaru – šest, srpski učitelj u Visokom – šest, bogoslov u Beogradu – 40, Joco Galijaš u Gradusi (Slavonija) – 10, knjižar i trgovac u Šapcu – 45, Zlatko Krotin u Osijeku – četiri, predavač u Požarevcu – 33, student filozofije u Beču – 14, rektor Bogoslovije u Reljevu – 24, gimnazijalac u Zaječaru – 20, blagajnik srpske opštine u Somboru – tri, kancelarista u Slavonskoj Kostajnici – tri, gimnazijalac u Vranjama – šest, proto u Gradačcu – devet, trgovac u Bosanskom Novom – tri, gimnazijalac u Beogradu – 12, učitelj i trgovac u Bosanskoj Dubici – 11, đak više narodne škole u Bosanskoj Kostajnici – tri, učitelj u Bosanskom Kobašu – osam, profesor Ljubo Kovačević u Beogradu – 50, telegrafista u Baru – 10, trgovac u Mostaru – tri, Knjižarnica A. Pajević u Novom Sadu – četiri, sudija u Loznici – 13, bogoslov u Sremskim Karlovcima – četiri, učiteljica u Čačku – sedam, učitelj u Gacku – 10, trgovački pomoćnik u Obudovcu (Tuzlak) – osam i Risto Kondić iz Prijedora – tri.
O kulturnom i nacionalnom značaju ovog lista u Bosni i Hercegovini na njegovim stranicama je 1910. godine pisao banjalučki intelektualni i javni radnik Vaso Glušac, tvrdeći da je u celom dotadašnjem periodu svoga izlaska “Bosanska vila” bila “jedina svijetla tačka u ovim zemljama, koja nam je pokazivala put duševnoj kulturi, jakoj nacionalnoj svijesti i srpskom kulturnom jedinstvu”.
Povodom njene 25-godišnjice, dve godine pre kraja izlaženja, na stranicama “Bosanske vile” Vladimir Ćorović piše hvalospev. Naglašava da je “u zabačene i zaboravljene naše kasabe” posle ustanka okupatorskom neprijatelju sve nacionalno bolo oči, a da se s “Vilom” javilo “jasno nacionalno osećanje sa dobrim podstrekom i uspehom u pronalaženju svoje publike koja je bila razlog za njen opstanak”. On dalje kaže:
“U historiji novije srpske ona će imati svoje nesumnjivo mjesto zaslužno ne toliko stvaranjem, koliko popularisanjem novijih pokreta… Ona nije bila vođa, ali je bila dobar i istrajan radnik.”
Kao već značajan istoričar Ćorović kaže da “Vila” nije opisivala prošlost za sobom da bi živela od nje, nego je stremila u nov život, na nov rad i nastavljala da širi perspektive.
Zaključak
Danas priča o srpskoj knjizi, posebno o prodaji i pretplati, a naročito o “Bosanskoj vili”, podseća na period postanka i rada tog istorijskog lista koji je ostvario svoj kulturni i nacionalni cilj u tadašnjoj Bosni i Hercegovini.
Sa srpskom knjigom u Bosnu i Hercegovinu iz istih krajeva stižu i prosvetitelji, srpska prosveta i škola. Zahvaljujući učiteljima Prečanima, odlascima domaćih trgovaca u bogate susedne krajeve te od 1838/40. do 1872. godine prispeću “Srpskog dalmatinskog magazina”, za koji je bilo pretplaćenih i u Bosni i Hercegovini, tokom austrougarske okupacije javljaju se razni oblici nacionalnog rada. Poput “Srpskog dalmatinskog magazina”, “Bosanska vila” postaje noseća nacionalna institucija. Njena prodaja i pretplata postaju orijentiri drugim takvim institucijama u bližem i daljem okruženju.
