Gradnja Njegoševe kapele na Lovćenu počela je 16. juna 1845. godine. Nju je vladika Rade posvetio svom stricu Svetom Petru Cetinjskom i namenio za mesto svog večnog počinka. Sagrađena je na Jezerskom vrhu u duhu hrišćanske graditeljske tradicije okruglih crkava i grobnica.
Bratu Peru i senatorima, Njegoš je pred smrt izrazio želju da ga sahrane pored nove kapele:
„Još vi preporučujem i amanet predajem kad umrem kopajte me na Lovćen kod nove crkve“.
Nakon smrti Njegoš je privremeno sahranjen u Cetinjskom manastiru. Nakon četiri godine njegovi posmrtni ostaci bili su preneseni u kapelu Svetog Petra na Lovćenu, koja tek tada postaje grobna Njegoševa crkva.
Kralj Nikola, rekao je 1913. godine:
„Lovćen je Olimp srpski, spomenik podignut Božjom rukom slobodi i njezinim braniteljima, koliko je to naše slavne dinastije, podnožije je to mauzolija pepela Petra Petrovića Njegoša“.
Prvo rušenje
Znajući za važnost i simboliku Njegoševe kapele i Lovćena, Austrijanci su, tokom Prvog svetskog rata, iz Bokokotorskog zaliva bombardovali ove svetinje. Nakon kapitulacije Crne Gore, okupatorski guverner Veber, po naredbi Vrhovne komande, naredio je ekshumaciju Njegoševih kostiju, kako bi se njegova zavetna kapela srušila i na tom mjestu izgradio spomenik u znak austrijskog osvajanja Lovćena.
Mitropolit crnogorski, Mitrofan Ban, pokušao je da u ime građana Cetinja umoli okupatora da odustane od ove namere rekavši Veberu da je „Njegoš bio ne samo gospodar Crne Gore, već i pjesnik Srpstva, i da će taj čin tužno odjeknuti u svim srpskim sredinama“.
Mitropolit nije uspio. Ekshumacija je izvršena i Njegoševi ostaci su nakon obavljenog parastosa prenešeni u Cetinjski manastir.
Njegoševa crkvica je razrušena i raspisan konkurs za izgradnju spomenika. Ali, ova ideja nije ostvarena.
Obnova
Austrija je izgubila rat, a Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, pod dinastijom Karađorđević, stvorena je 1918. godine. Odlukom Svetog arhijerejskog sabora i Svetog sinoda Srpske pravoslavne Crkve, po predlogu mitropolita crnogorsko-primorskog Gavrila Dožića, Njegoševa kapela imala se obnoviti.
Pet godina kasnije, Njegošev zavet je po drugi put ispunjen. Izvršio ga je kralj Aleksandar Karađorđević, unuk crnogorskog kralja Nikole. Njegoševa kapela je obnovljena 1925. godine. Osvećene je izvršio mitropolit crnogorsko-primorski Gavrilo Dožić uz asistenciju četvorice sveštenika. Ovim povodom pristigao je na Cetinje i srpski patrijarh Dimitrije Pavlović, koji je lično odslužio Službu u pomen Njegošu. Do Ivanovih korita moglo se automobilom, a odatle su svi išli pješice.
Tačno u podne, 21. septembra, na Lovćen je stigao kovčeg sa Njegoševim kostima. Kovčeg su u obnovljenu kapelu unijeli kralj Aleksandar Karađorđević, članovi Vlade i mitropolit Gavrilo sa episkopima.
Po spuštanju kovčega u sarkofag, odslužen je svečani pomen. U sarkofag su spušteni komadić svilene Njegoševe odeće nađen pri otkopavanju stare kapele i albanska spomenica koju je kralj Aleksandar skinuo sa svojih grudi. Mitropolit Gavrilo je potom kovčeg zaključao i zapečatio ga pečatom Mitropolije Crnogorsko-primorske, dok je pečat Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca stavio maršal Dvora, đeneral Damjanović.
Ključ je mitropolit Gavrilo predao kralju Aleksandru. Za vrijeme spuštanja poklopca na sarkofag, kralj Aleksandar je otpasovao svoju sablju, predao je kraljici Mariji, te položio na spušteni poklopac veliku srebrnu palmovu granu da bi nakon toga od kraljice uzeo sablju, izvadio je iz kora i položio na sarkofag da tu prenoći. Oko groba je postavljena vojnička straža. Obnovljena kapela je izrađena od tesanog lovćenskog kamena.
Nova kapela
Temelj Kapele je podignut na solidnoj osnovi, u mogućnosti da se odupre zubu vremena. Sve što je ostalo od stare kapele uzidano je u obnovljenu.
Veličina i oblik stare i nove kapele bili su isti, a prostor oko nove kapele je nešto proširen. Oko kapele je podignuta ograda sa stepenicama od tesanog kamena. Na vrh kapele je postavljen krst od mermera. Unutrašnjost je izrađena potpuno prema staroj kapeli. Kapela i oltar su pokriveni pločama.
Pod unutrašnje kapele postavljen je od kamena sa Brača. Unutrašnjost kapele je sačinjena od mermernih ploča koje imaju inicijale Petar Petrović Njegoš.
U mramornoj ploči urezano je zlatnim slovima:
„Mi Aleksandar I, kralj Srba, Hrvata i Slovenaca, praunuk Karađorđa Petrovića, vođe i početnika oslobođenja Srbije, unuk kneza Aleksandra Karađorđevića, i sin Petra I velikoga oslobodioca i ujedinitelja našega naroda, i knjeginje Zorke Petrović Njegoš, obnovismo ovaj sveti hram, koji je na Lovćenu blizu Cetinja podigao i za vječnu kuću izabrao slavni naš predak Petar Petrović Njegoš, vladika i gospodar Crne Gore, veliki rodoljub, pjesnik slobode Crne Gore, poklonik, Heroju Topolskome Karađorđu besmrtnome i apostol i pjesnik jedinstva našega naroda, a koji bi 1916. godine razoren u ratu za oslobođenje i ujedinjenje. Neka je mir njegovom pepelu. Njegov sveti blagoslov, neka se izlije na naš dom i narod, kroz sve vjekove. Amin. Na Lovćenu, 21. septembra 1925. godine“.
U unutrašnjosti, naslikane na mramornim pločama, nalaze se ikone svetog Petra Cetinjskog, svetog Vasilija Ostroškog, svetog Stefana Piperskog i svetog Jovana Vladimira. Povrh ovih ikona je freska Gospoda Isusa Hrista. Sveti prijesto ostao je na istome mjestu kao u staroj kapeli i osposobljen je za vršenje bogosluženja. Na ulazu u kapelu, sa desne strane, postavljeni su sarkofag, pokriven jednom pločom od mermera, i kruna, izrađena od istog mermera.
Ispod same krune je Njegošev lik u mozaiku. Sa strane sarkofaga je uzidan u zid kamen Njeguša i na njemu je takođe naslikan Njegošev lik. Zlatnim slovima izrađeni su citati iz Gorskog vijenca: „Blago tome ko dovijek živi, imao se rašta i roditi“ i „Vječna zublja, vječne pomrčine, nit dogori niti svjetlost gubi“. Sproveden je i gromobran koji je kapelu štitio od gromova.
Nikola Krasnov je svoj restauratorski zadatak obnove kapele izvršio na najvišem nivou tadašnjih znanja konzervatorske struke. Krasnov je sačuvao mjesto, osnovu, oblik i polovinu kamena stare kapele. Kapelu je oslikao Uroš Predić.
Otpor novom rušenju
Ni tokom Drugog svjetskog rata Njegoševa kapela nije bila pošteđena. U aprilu 1942. godine okupatorska italijanska vojska je oštetila kapelu, ali, srećom, pričinjena šteta nije bila velika. Međutim, rušenje Njegoševe kapele do samih temelja nije bilo djelo stranaca. Početkom 1952. godine, u skladu sa odlukom Vlade NRCG, crnogorski komunisti ponudili su hrvatskom vajaru koji je živio u SAD, Ivanu Meštroviću, da umesto kapele na vrhu Lovćena podigne mauzolej.
Meštroviću ta ideja ni od ranije nije bila strana, jer je to predložio još 1924. godine, ali su srpske vladike odbile njegov predlog. Ovoga puta nije bilo prepreke za Meštrovića i on je odmah prionuo na posao, ali su se radovi na izgradnji mauzoleja odužili zbog loših ekonomskih uslova u Crnoj Gori. Čak je 1962. godine kada je Meštrović umro, izgradnja bila obustavljena na neodređeno vrijeme.
Najumniji ljudi iz cijele zemlje su stali o odbranu Njegoševe kapele, ističući da se mora poštovati vladičin zavjet. Kao kompromisno rješenje predlagano je da se mauzolej posvećen Njegošu podigne na Cetinju. Ali, decembra 1968. godine, Opštinska skupština Cetinja donijela je odluku o podizanju Njegoševog mauzoleja na Lovćenu po projektu i izradi Ivana Meštrovića.
Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve izdao je saopštenje po kome se ne može saglasiti sa odlukom da se Njegoševa zadužbina, posvećena svetom Petru Cetinjskom, sruši, poredeći takav čin sa rušenjem kapele u vrijeme austrijske okupacije.
Drugo rušenje
Međutim, Opštinska skupština Cetinja donijela je jednoglasno neopozivu odluku o podizanju mauzoleja na mjestu kapele. Mitropolija Crnogorsko-primorska je zatražila zaštitu od Ustavnog suda Jugoslavije koji se proglasio nenadležnim i ustupio predmet Ustavnom sudu Crne Gore.
Ustavni sud Crne Gore je ocijenio da su odluke Vlade NRCG i Skupštine opštine Cetinja bile zakonite i donio je rješenje da se na drugom mjestu očuva autentičnost Njegoševe kapele, izraživši mišljenje da Njegoševa kapela nije hram, već nadgrobni spomenik i spomenik kulture. Livada na Ivanovim koritima bila je mjesto gdje treba premjestiti Njegoševu kapelu. Njegoševa zavjetna kapela porušena je do temelja. Od 1974. godine, na njenom mjestu se nalazi Meštrovićev mauzolej.
