Univerzitet u Beogradu — 119 godina postojanja pod ovim imenom

Univerzitet je institucija koja se, sa punim pravom, smatra jednim od najvećih doprinosa naroda Evrope svetskom kulturnom nasleđu.

Poreklo Univerziteta može se pratiti od početka XIX veka, od 1808. godine, kada je Dositej Obradović osnovao Veliku školu.

Razvoj Velike škole

Godine 1838. osnovan je u Kragujevcu Licej – prvo u dvogodišnjem, a od 1840. godine u trogodišnjem trajanju. Kada je 1841. godine Licej preseljen u Beograd, dobio je, pored inicijalnog Filozofskog, i Pravno odeljenje. Prirodno-tehničko odeljenje osnovano je 1853. godine. Na Licej su se mogli upisati samo kandidati koji su završili gimnaziju.

Zakon o ustrojstvu Velike škole donet je 24. septembra 1863. godine, i njime je Licej transformisan u Veliku školu. Ova ustanova smeštena je u zdanje koje je jedan od najbogatijih Srba toga vremena kapetan Miša Anastasijević poklonio „svome otečestvu“, a koje se i danas smatra jednim od najlepših u Beogradu.

Velika škola je u svome sastavu imala tri fakulteta – Filozofski, Pravni i
Tehnički.

Godine 1873. na Filozofskom fakultetu obrazovana su dva odseka: Istorijsko-filološki i Prirodno-matematički, da bi 1896. godine taj fakultet bio reorganizovan tako da obuhvata četiri odseka: Lingvističko-literarni, Istorijsko-geografski, Matematičko-fizički i Hemijsko-prirodnjački. Iste godine na Pravnom fakultetu su formirana dva odseka: Sudski i Političkoekonomski, a na Tehničkom fakultetu tri odseka: Građevinski, Mehaničko-tehnički i Arhitektonski.

Velika škola je imala značajnu reputaciju, ne samo u Kneževini
(Kraljevini) Srbiji, nego i u evropskim razmerama. Njeni najistaknutiji
nastavnici školovali su se na vodećim inostranim univerzitetima, a zatim, sa
katedri Velike škole, održavali intenzivnu saradnju sa svojim ranijim
profesorima i kolegama.

Nastanak Beogradskog univerziteta

Početkom 1905. godine izglasan je Zakon o Univerzitetu, a Kralj Petar Prvi
je 27. februara te godine potpisao ukaz o proglašenju ovog zakona. Zakon je zajemčio autonomiju Univerziteta, proklamujući da su „nastavnici slobodni u izlaganju svoje nauke“.

U periodu između dva svetska rata Univerzitet u Beogradu nastavio je da se razvija. Do
obnove njegovog rada došlo je 1. maja 1919. godine. Novim Zakonom o univerzitetima Kraljevine Jugoslavije iz 1930. godine taj organ je preimenovan u Univerzitetski senat.

Već 1920. godine osnovana su tri nova fakulteta, inače navedena u Zakonu o Univerzitetu iz 1905. godine – Medicinski, Bogoslovski i Poljoprivredni, pri čemu su im dodeljene posebne zgrade.

Početkom dvadesetih godina obrazovani su Filozofski fakultet u Skoplju i Pravni fakultet u Subotici – oba u sastavu Univerziteta u Beogradu. Tehnički fakultet je podeljen
na pet odseka (Arhitektonski, Građevinski, Mašinsko-elektrotehnički, Hemijski i Kulturno-tehnički i geodetski), a dobio je i novu zgradu.

Godine 1932. Poljoprivredni fakultet je postao Poljoprivredno-šumarski, a 1936. osnovan je Veterinarski fakultet.

Na Medicinskom fakultetu je 1937. godine formiran Farmaceutski odsek. Nastava na Pravnom fakultetu u školskoj 1940/41. godini započela je u novoj zgradi.

Povećanje broja fakulteta praćeno je porastom broja nastavnika i studenata, a uoči Drugog svetskog rata na njemu je radilo prekopet stotina nastavnika i studiralo oko deset hiljada studenata.

Najznačajnija akedemska institucija za vreme Kraljevine

Univerzitet u Beogradu predstavljao je najznačajniju akademsku instituciju Kraljevine
Jugoslavije, središte naučnog, obrazovnog i kulturnog života i centar otpora
svakom totalitarizmu. Pored već pomenutih velikana, njegov visoki ugled
prenosili su i Milutin Milanković, Vladimir Ćorović, Đorđe Tasić i drugi.

Univerzitet posle 1945. godine

Univerzitet u Beogradu prekinuo je rad 1941. godine, kada je zemlja okupirana od strane nemačke vojske. Posle oslobođenja, 1945. godine, nova komunistička vlast je obnovila Univerzitet, kojom prilikom je jedan broj predratnih profesora iz ideoloških razloga udaljen (Toma Živanović, Dragoljub Jovanović, Božidar S. Marković, Aleksandar Kostić i mnogi drugi).

Bastion demokratskih ideja i akademskih sloboda u periodu do Drugog svetskog rata, Univerzitet u Beogradu je, kao i ostali univerziteti u FNRJ, odnosno SFRJ, u posleratnom razdoblju stavljen pod strogu političku kontrolu.

Ako se posmatraju promene u strukturi Univerziteta u posleratnom periodu, zapaža se trend povećanja broja fakulteta. Godine 1945. osnovan je Farmaceutski fakultet, dok se 1947. od Filozofskog fakulteta odvojio Prirodno-matematički fakultet (koji će se 1995. godine podeliti na Biološki, Geografski, Matematički, Fizički i Hemijski fakultet, kao i na Fakultet za fizičku hemiju).

Godine 1947. Ekonomsko-komercijalna visoka škola pretvorena je u Ekonomski fakultet. Sledeće godine Univerzitet je podeljen na tri samostalne organizacije: Univerzitet, Veliku medicinsku školu i Veliku tehničku školu. Te godine osnovan je Stomatološki fakultet, a Velika tehnička škola podelila se na šest fakulteta: Arhitektonski, Građevinski, Elektrotehnički, Mašinski, Tehnološki i Rudarski.

Njima se 1949. godine pridružio Geološki fakultet, koji je 1956. fuzionisan sa Rudarskim, postavši Rudarsko-geološki fakultet. Godine 1949. Poljoprivredno-šumarski fakultet se podelio na Poljoprivredni i na Šumarski fakultet, a 1952. Pravoslavni-bogoslovski fakultet je aktom Vlade NR Srbije izdvojen iz sastava Univerziteta u Beogradu.

Velika medicinska i Velika tehnička škola ponovo su se pripojile Univerzitetu u Beogradu 1954. godine. Pod okriljem Beogradskog univerziteta obrazovali su se univerziteti u Novom Sadu, Nišu, Prištini i Kragujevcu, kao i u Titogradu (današnja Podgorica).

Sa pravom se može konstatovati da je Univerzitet u Beogradu bio alma mater gotovo svih univerziteta na području Srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine i Makedonije. Sâm Univerzitet u Beogradu granao se i dalje: 1960. osnovan je Saobraćajni fakultet, a iste godine iz Filozofskog fakulteta izdvojio se Filološki fakultet.

Dve visoke škole su 1968. godine pretvorene u nove fakultete – Fakultet za fizičku kulturu i Fakultet političkih nauka. Tri godine kasnije, osnovan je Fakultet organizacionih nauka, 1975. Defektološki (sada Fakultet za specijalnu edukaciju i rehabilitaciju), 1977. Fakultet civilne odbrane (sada Fakultet bezbednosti), a 1993. Učiteljski fakultet.

Konačno, 2004. godine, poništavanjem akta o izdvajanju iz sastava Univerziteta, Pravoslavni bogoslovski fakultet je vraćen pod okrilje Univerziteta u Beogradu. Broj studenata na Univerzitetu stalno se povećavao u posleratnom periodu.

Početkom šezdesetih godina prošlog veka studiralo je oko 50.000 studenata, a u školskoj 2004/05. godini na osnovnim studijama bilo je upisano je rekordnih 71.683 studenata. Od osnivanja pojedinih fakulteta do danas, na Univerzitetu u Beogradu diplomiralo je preko 350.000 studenata.

Posle izvesnog vremena, upis je ograničen upisnim kvotama za svaki fakultet, a pravo na upis stiče se na osnovu rezultata na kvalifikacionom ispitu i uspeha u srednjoj školi. Od kraja pedesetih godina organizovane su postdiplomske studije za sticanje akademskog naziva magistra nauka, koji je, počev od 1966. godine, postao preduslov za prijavljivanje doktorske disertacije.

Do danas je na Univerzitetu u Beogradu preko 22.000 diploma magistra nauka, a odbranjene je preko 12.500 doktorskih disertacija. Uporedo sa brojem studenata na osnovnim i poslediplomskim studijama, povećavao se i broj nastavnog i pomoćnog nastavnog osoblja. Danas na Univerzitetu u Beogradu radi 2.539 nastavnika (od čega 1.025 redovnih profesora, 706 vanrednih profesora i 808 docenata), 2.411 asistenata i drugih saradnika u nastavi i 2.807 pripadnika vannastavnog osoblja.

Beogradski univerzitet ima veliku ulogu u našem društvu

Potpunija ocena o razvoju Beogradskog univerziteta ne može se dati ukoliko se ne osvrnemo na njegovu ulogu u društvenim zbivanjima tokom pola veka od oslobođenja zemlje u Drugom svetskom ratu. Juna 1968. godine izbile su na Univerzitetu u Beogradu studentske demonstracije, u kojima je zahtevano ukidanje prevelikih socijalnih razlika i iskazano nezadovoljstvo prema stanju u društvu.

Raspad SFRJ i formalno uspostavljanje višestranačkog sistema istakli su Univerzitet u Beogradu u prvi plan političkih borbi koje su obeležile poslednju deceniju dvadesetog veka. Njegovi nastavnici i studenti uspeli su da se pred kraj osamdesetih godina izbore za zakonske garancije autonomije univerziteta i akademskih sloboda, ali je od sâmog početka devedesetih za većinu na Univerzitetu postalo jasno da Srbija kasni sa tranzicijom i da će zbog izolacije u odnosu na Evropu nastupiti najteže posledice.

Studentske demonstracije

Studentske demonstracije u martu 1991. i u junu 1992. godine pokazale su da je Beogradski univerzitet najžešći centar otpora retrogradnoj i nedemokratskoj politici tadašnjih vlasti. Deklaracija Univerziteta u Beogradu iz juna 1992. godine ostala je svedočanstvo o odgovornosti koju su profesori i studenti osećali pred nadolazećim tragedijama i intelektualnoj hrabrosti da se velika zabrinutost blagovremeno predoči javnosti.

U jesen 2000. godine, međutim, Beogradski univerzitet je energično odgovorio na izazov pred koji je stavljen Zakonom o univerzitetu iz 1998. godine. Njegovi studenti su, kao i ranije, 5. oktobra bili u prvim redovima demonstracija, kojima je oboren Miloševićev režim i obezbeđeno priznavanje izborne volje građana, što se i nije pokazalo kao sjajno.

Autonomija univerziteta

Suštinski posmatrano, autonomija univerziteta vaspostavljena je odmah posle 5. oktobra 2000. godine, a zakonski je uobličena sredinom 2002. godine, kada je usvojen Zakon o univerzitetu, oslonjen na dobra iskustva zakona s početka devedesetih godina. Posle decenije međunarodne izolacije, Univerzitet u Beogradu se krupnim koracima vratio u internacionalnu akademsku zajednicu.

Primljen je za člana Evropske i Međunarodne asocijacije univerziteta, a uključio se i u različite oblike međuuniverzitetske saradnje (TEMPUS projekti, UNIADRION inicijativa i sl.). Intenzivirana je međunarodna razmena nastavnika i studenata i organizovane prve Joint Master studije sa Univerzitetom La sapienza u Rimu i Univerzitetom u Sarajevu.

Pristupanjem Srbije Bolonjskom procesu, pred Univerzitet je 2004. godine poverena vodeća uloga u izradi prednacrta Zakona o visokom obrazovanju.

Univerzitet u Beogradu je spreman da, u tom kontekstu, zadrži i unapredi svoju poziciju vodeće visokoškolske ustanove u regionu, čuvajući ono vredno u svojoj tradiciji, zbog čega je i prepoznatljiv kao pravi nacionalni brend, adaptirajući se izazovima novog vremena.