Kada je 1719. godine austrijski car Karlo VI proglasio Trst slobodnom lukom, što je podrazumevalo znatne poreske olakšice i oslobađanje robe od carina, ka Trstu sa Balkana hrle – Grci, Jevreji, Jermeni, Cincari i Srbi. Svi oni došli su u ovaj grad u potrazi za trgovačkom srećom i boljim životom. I uspeli su da ga ostvare.
Naročito su se doseljavali nakon što je naslednica Karla VI, Marija Terezija produbila ekonomske i finansijske slobode Trsta, srušila gradske bedeme, unapredila luku i prokopala Veliki kanal, da bi olakšala istovar prekookeanskih brodova.
Marija Terezija je takođe pozvala nove Srbe, Grke i Jevreje, i proglasila 1751. verske slobode u gradu.
Srbi, mahom iz Herceg Novog, okoline Sarajeva i Trebinja, do tada su već razvili stubove na kojima će kasnije njihova zajednica počivati – trgovačke i brodovlasničke porodice Gopčević, Vojnović, Miletić, Riznić, Todorović, Vučetić, Kvekić, Vidaković…
Srbi podigli Crkvu Svetog Spiridona
Kada su ekonomski stasali, srpski trgovci i brodovlasnici odlučili su da u Trstu sagrade svoju crkvu. Podigli su je u centru Trsta 1869. godine i posvetili Svetom Spiridonu. Bio je to jedan od dva najveća srpska, pravoslavna hrama u svetu u to vreme. Crkva je visoka 40 metara, široka 31, a duga 28 metara. U nju može da stane 1.600 vernika. Unutrašnjost hrama bogato je oslikana freskama i slikama u ulju, a oltar je ukrašen delima slavnih italijanskih ikonografa toga doba.
Srbi su uspeli da sagrade svoj hram zahvaljujući tzv. patentu o toleranciji, koji je izdala Marija Terezija, kojim im dozvoljava da sagrade svoj hram i osnuju srpsku crkvenu opštinu u Trstu.
„Ostajte ovde. Slobodno ispovedajte svoju veru pod mojom zaštitom. Obogatite se, pa ćete i carstvo moje obogatiti“. To, između ostalog, stoji u patentu Marije Terezije.
Osim crkve, Srbi su u Trstu sagradili i školu još 1782. godine, koja i danas radi.
Srpski dobrotvori iz Trsta
Bogati srpski trgovci i moreplovci iz Trsta ostaće upamćeni i kao veliki dobrotvori koji su zdušno pomagali srpski rod. Neki od njih pomagali su hercegovačke i crnogorske ustanike, drugi obnovu srpskih, pravoslavnih crkava u Dalmaciji, treći su plaćali školovanje siromašnih srpskih đaka u Zagrebu, Dubrovniku, Rijeci, Sarajevu, Karlovcima i Sremskoj Mitrovici, a mnogi su testamentom, svoje palate ostavili srpskoj crkvenoj opštini u Trstu.
U 18. i 19. veku Trst je bio jedno od četiri kulturna i duhovna središta Srba u Evropi, u kome su često boravili, radili i stvarali – Dositej Obradović, Vuk Stefanović Karadžić, Njegoš, Lukijan Mušicki, Aleksa Šantić, Ivo Andrić i otac srpskog pozorišta Joakim Vujić. Svi oni bili su gosti srpskih trgovaca u Trstu, koji su uživali veliki ugled u ovom gradu koji su stekli svojim radom, znanjem i veštinama.
Osim 60 palata, crkve i škole i vredne riznice i biblioteke, Srbi u Trstu imaju i svoje groblje koje je zaštićeno kao kulturno-istorijski spomenik Italije. Na njemu počivaju sve srpske porodice koje su u 18. i 19. veku stigle u Trst. Spomenici na srpskom groblju u Trstu su takođe srpske tapije, upisane u nebu i kamenu.
Srpski tragovi u ovom gradu na obali Jadrana duboko su usađeni u njegovu istoriju i kulturu.
