Manastir Mileševa se nalazi u dolini istoimene reke, nedaleko od Prijepolja. Građen je 1218. i 1219. a živopisan 1222. do 1228. godine. Osnovao ga je kralj Vladislav, sin kralja Stefana Prvovenčanog, a unuk Nemanjin. Vladislav je Mileševu podigao kao svoju grobnu crkvu. Onako kao što je njegov otac podigao Žiču, a ded Studenicu.
Pošto je, 1234. godine, pomoću plemstva, zbacio sa prestola svog starijeg brata Radoslava, dočekao je da se 1243. godine i sam odrekne vladavine u korist mlađeg brata Uroša. Umro je, živeći najviše u Zeti, sedamdesetih godina XIII veka, a sahranjen je u svojoj zadužbini. U hijerarhiji srpskih manastira, Mileševa je zauzimala drugo mesto, odmah posle Studenice.
Istorija manastira
Turci su po prvi put poharali Mileševu 1459. godine, ali je ubrzo obnovljen. Iako pod Turcima, manastir Mileševa je razvijao bogatu kulturnu delatnost. U njoj je crkveni i prosvetni život, sa povremenim malaksalostima, trajao skoro neprekidno. U XVI veku (1543. i 1544.) u Mileševi je radila jedna od prvih srpskih štamparija, koja je izdala veliki broj bogoslužbenih i drugih crkvenih knjiga što svedoči da se u manastiru radilo na knjizi i pisanoj reči i u najtežim uslovima. Uporedo sa štamparijom, u Mileševi deluje i manastirska škola, jedna od najstarijih kod Srba.
Iz okoline Mileševe bili su, izgleda, rodom i braća Sokolovići, od kojih je poturčeni Mehmed postao veliki vezir, a drugi, mileševski đak Makarije, prvi patrijarh obnovljene Pećke patrijaršije. U drugoj polovini XVI veka, u vreme patrijarha Makarija Sokolovića, bila je velika obnova Mileševe. Tom prilikom podignuta je i živopisana spoljna priprata.
U XVI i XVII veku mnogi ugledni putnici navraćaju u manastir. Ponekad ga zatiču prenaseljenog i u blagostanju, ponekad su svedoci njegovih nevolja. U XVII veku vršene su znatne popravke manastirskih građevina. Krajem XVII veka, u doba narodnih ustanaka, Mileševa je donekle doživela sudbinu nedalekih Sopoćana i drugih manastira koji su se nalazili na teritoriji sa koje je stanovništvo, pod patrijarhom Čarnojevićem, prebeglo u Austriju. Turci su konake popalili, a manastir opljačkali. Ima pomena da je crkva opljačkana još jedanput, krajem XVIII veka.
Često napuštani manastir, sve više je propadao. 1857. godine ruski putopisac i naučnik Giljferding piše da je crkva u razvalinama. Zidovi postoje, ali da krovova nema, da su kupole skoro potpuno porušene i da ih pridržavaju samo delovi svodova.
Najvažnija obnova
Najvažnija obnova manastira Mileševe izvedena je od 1863. do 1865. godine, trudom prijepoljskih građana. Tada je manastirska crkva značajno izmenila svoj prvobitni arhitektonski oblik. Podignuti su krovovi i kupole, dozidana poluporušena apsida, a možda i cela građevina nad spoljašnjim narteksom. Obnovljen je živopis, zaštitni zidovi, manastirska vodenica.
Nije sasvim sigurno, ali izgleda da je tom prilikom crkvi naneta i velika šteta, izbijanjem skoro celog zida između unutrašnje priprate i naosa, na kome se nalazila velika kompozicija Smrt Bogorodičina, i da su tom prilikom stradale i druge freske, među kojima je i Nemanjin portret. Verovatno je zid, u kome se nalazio i portal, bio prepukao i porušen do te mere da ga majstori nisu mogli konsolidovati, nego su ga skoro sasvim uklonili, i na taj način proširili samu crkvu.
Mošti Svetog Save
Na povratku sa svog drugog puta po svetim zemljama Istoka, bivši arhiepiskop Sava, koji je 1233. godine arhiepiskopski presto ustupio svome učeniku Arseniju, zadržao se u Bugarskoj, u Trnovu. Tu se razboleo i umro 15/25. januara 1236. godine. Godinu dana kasnije, nastojanjem Vladislava, Arsenija, i tadašnjeg mileševskog igumana Atanasija, Sava je prenet u Mileševu i svečano sahranjen u grob u tek sazidanoj priprati.
Činjenica da je Savino telo bilo sahranjeno u Mileševi podigla je ugled i inače poštovanom manastiru. Mileševa tada postaje kultno mesto koje svi pohode. Zato Turci 1594. godine odnose mošti svetitelja u Beograd i spaljuju ga na Vračaru, želeći time da unište kult Svetog Save u srpskom narodu. Naprotiv, od tada duh Svetitelja, kroz prah i pepeo, pretočen u svetosavlje, još snažnije živi, a manastir Mileševa postaje neuništivi svedok koji opominje i nadahnjuje.
U Mileševu su dolazili brojni hodočasnici zbog moštiju Svetitelja Save, a svoje darove ovoj svetinji poklanjali su kraljevi i carevi. Pored priloga, ovi vladari su omogućili mileševskim monasima da u teškim vremenima sakupljaju pomoć za svoj manastir u njihovim zemljama.
Mileševso slikarstvo
Imajući u vidu mnoge znamenite političke, crkvene i prosvetne događaje vezane za Mileševu, danas se može reći da najveću vrednost Mileševe predstavljaju njene delimično očuvane freske. Fresko-slikarstvo manastira Mileševe deli se, hronološki, u dve grupe:
- u naosu i u unutrašnjosti priprate – živopis je rađen za vreme kralja Vladislava, tridesetih godina XIII veka
- a živopis u spoljnoj priprati potiče iz turskog perioda.
Mileševske freske iz XIII veka predstavljaju najviši slikarski domet tog vremena. I to ne samo kod Srba, već i u Evropi. Sve freske u glavnom delu mileševske crkve, to jest u oltaru, naosu i staroj priprati, rađene su najvećim delom na žuto-pozlaćenoj, a manjim delom na plavoj pozadini. Žuta i zlatna pozadina bila je iscrtana sitnim kvadratićima koji su imitirali kockice mozaika. Taj, iz najranijeg studeničkog slikarstva preuzeti način rada, svakako je proistekao iz pravog vizantijskog mozaika, skupocenog i raskošnog, koji je pokrivao zidove crkava u Carigradu, Solunu, Italiji.
Mogućnosti srpskih donatora nisu dopuštale sjaj mozaika, skopčanog sa dugom izradom, specijalnim i skupim majstorima, ali su ti isti donatori pronalazili slikare koji će njihovim građevinama dati sjaj sličan carskom. Žuto, pozlaćeno pozađe trebalo je da se, bar spoljnim izgledom, takmiči sa mozaicima. Ta zlatna neba, koja su se osipala sa zidova prvih nemanjićkih crkava, naročito sa svodova, svakako imaju dublji značaj: žuto, svetlo predstavlja one nebeske regione u kojima živi vojska svetitelja i pravednika, nagrađena za patnje zemaljskog života.
Beli anđeo
Mileševskim freskama slavu je, verovatno s pravom, najviše proneo „Beli anđeo na Hristovom grobu“. Superiorna pojava koja tako podseća na staru grčku umetnost, potencirana zbog važnosti, u odnosu na susedne svete žene i vojnike, i veličinom i belom bojom haljine. Čvrsto građena, istinita u pokretu, sugestivna u pogledu, malo pomerena u stranu slike, pa ipak u centru kompozicije, sama po sebi simbol je mladosti (Mileševa je jedan od prvih spomenika mlade srpske umetnosti) i trajanja (na sreću, ta freska očuvana je skoro u potpunoj prvobitnosti) plemenitog ljudskog dela.
Zbog tog mileševskog anđela ne treba zaboraviti druge slike, manje nametljive ali možda ponekad potresnije i svečanije, kao što je ono Skidanje s krsta, visoko gore pod kupolom na južnoj strani, nedovoljno sagledivo zbog visine i skraćenja. Detalj te kompozicije, Magdalina koja ljubi ruku mrtvog Hrista, svakako je najmilostivnija scena naše stare umetnosti. Treba pogledati i onu prepolovljenu kompoziciju Rođenja, na severnom zidu, sa realistički slikanim dadiljama; mali fragment Silaska u ad, sa anđelom i đavolom koji se naslućuju ispod novije Tajne večere, fragment prepun čari stare slike, koju je docnije doba htelo da sakrije, pa na kraju ipak nije u tome uspelo…
Bogorodica mileševska
„U senci“ je Belog Anđela, koji je prva asocijacija na manastir Mileševu… Ali, Bogorodica Mileševska je verovatno jedna od najlepših predstava Majke Hristove u istoriji evropskog srednjovekovnog slikarstva i freskoslikarstva uopšte.
Takvu prirodnost, takvu ljupkost, takvu verodostojnost lika Bogorodice, predstavljene u kompoziciji Blagovesti, u trenutku kada saznaje da će roditi Sina Božjeg, nisu postigli ni kasniji, veliki renesansni majstori: Đoto, Botičeli, Leonardo… mada su stvarali svoja dela mnogo kasnije od nepoznatih genijalnih mileševskih majstora…
