Manastir Sopoćani se nalazi nedaleko od Novog Pazara, 16 km zapadno uz tok reke Raške. Među visokim i nerodnim brdima, ozbiljnih i mrkih oblika, s pretećim kamenim liticama, nedaleko od svoje prestonice Rasa, podigao je kralj Uroš I (1243-1276) hram Svete Trojice, nad samim izvorom reke Raške.
Sopoćani, a i sama okolina manastira, odlikuju se lepotom svetskih razmera. Podignut kao zadužbina, ovaj objekat vremenom je pridobio mnoge druge funkcije. Reči ostaju nedovoljne kada treba da se opiše ovako velelepno zdanje. Najbolje je njegovoj lepoti svedočiti izbliza.
Istorija Sopoćana
Izgrađen je na samom izvorištu srpske države. Manastir Sopoćani građevina je sa elementima od višestrukog značaja. Samo njegovo ime potiče od slovenske reči sopot, što znači izvor. Sa aspekta istorije, ovo je zdanje koje pamti prisustvo vladara najveće srpske srednjovekovne dinastije Nemanjića. Ktitor manastira je kralj Stefan Uroš I, sin kralja Stefana Prvovenčanog. On je oko 1260. godine najpre podigao crkvu i posvetio je Svetoj Trojici.
Niz drugih vladara od tog trenutka nadograđuje manastir i održava njegov izgled u klasičnom raškom stilu. Period u kojem su Sopoćani najviše propatili, kao pravoslavna bogomolja i spomenik srpske kulture je svakako period turskih osvajanja. Čitav kompleks manastira tada oštećen je i osiromašen u više etapa. Sama crkva pamti i ozbiljna razaranja. Tek nakon oslobađanja raške oblasti, od 1926. godine počinje restauracija crkve i okolnih objekata.
Značaj manastira
Manastir Sopoćani je riznica jedinstvenog freskoslikarstva, mauzolej kraljevske porodice, stradalnik istorije i bogomolja. Danas u Sopoćanima možete videti artefakte po kojima se manastir ističe u svetu umetnosti. Njegove prostorije čuvaju podatke vredne za srpsku istoriju. U samoj okolini manastira neprestano se radi na fizičkim i duhovnim obnovama. Zbog svoje višeslojne vrednosti i aktivnog duhovnog života, Sopoćani su, od strane UNESKO-a, prepoznati i uvršteni na listu svetske kulturne baštine. Tako su prošlost i budućnost manastira uzeti pod zaštitu, ali on i dalje rado prima posetioce i izaziva divljenje kako vernika, ljubitelja istorije, umetnosti i zanata, tako i običnih turista.
Arhitektura
Hram manastira Sopoćani posvećen je Svetoj Trojici. Izgrađen u duhu ranije srpske arhitekture. Odnosno, svojom osnovom i prostorom skoro doslovno ponavlja Žiču. Ali je i nadmašuje veličinom i visinom. Sopoćanska crkva, zidana pravilnim slaganjem kvadara od sige, ima izgled trobrodne romaničke bazilike, s masivnom kupolom nad središnjim delom naosa i visokim zvonikom na zapadnoj strani.
Građevina je strogih oblika, upečatljivih obrisa i prostrane. Dobro osvetljene unutrašnjosti. Jednostavnost i skladnost u oblikovanju arhitektonskih masa, bitna za spomenike raške škole XIII veka, s naglašenim izrazom horizontalnog mirovanja u prostoru, veoma je dosledno sprovedena u konstrukciji celog zdanja. Neobičan sklop unutrašnjeg razuđenog prostora sopoćanske arhitekture smelo i vično je zasveden pod tri krova, od kojih je središnji znatno uzvišeniji, jer pokriva glavni brod crkve. Visoka kupola nalazi se na uskom, kockastom postolju.
PLAN SOPOĆANA
- Centralni deo hrama
- Narteks (priprata)
- Kapela Svetog Stefana
- Kapela Svetog Simeona Nemanje
- Proskomidija (protezis)
- Đakonikon
- Kapela Svetog Đorđa
- Kapela Svetog Nikole
- Egzonarteks
Drugi veliki ktitor manastira Sopoćani jeste Stefan Dušan, dok je još bio kralj (1331-1346).
Slikarstvo manastira
Srpska arhitektura u doba ranih Nemanjića, u XIII veku, izrasla je pod snažnim uticajem arhitekture romanike, negovane na obalama Jadranskog mora. Fresko-slikarstvo koje je ukrašavalo unutrašnje zidne površine ovih zdanja, iako u suštini vizantinsko, pravoslavno, takođe je bilo pod uticajem umetničkog duha sa Zapada. Lepi Bog iz Amiena – Hristos u kamenu, sa portala amienske katedrale u Francuskoj iz prve polovine XIII veka, ima iste „oči duševne i srdačne“ koje ima i sopoćanski Hristos, a o kojima je sa zanosom o božanskoj svetlosti pričao Domentijan. Suštastveni izraz jednostavnih i monumentalnih zidnih masa, sa širokim otvorima, s izgledom fasada na moćnim mermernim zdanjima, u srpskoj arhitekturi XIII stoleća, nedeljiv je od epske, džinovske snage sa islikanih grandioznih kompozicija i ljudskih figura na njoj.
Srpski monasi zografi obrazovani su mahom u Svetoj Gori, u manastiru Hilandaru, ili u značajnim manastirskim središtima srednjevekovne Srbije, uz mogućnost, naročito za darovitije, da spoznaju uglednije likovne centre na Istoku i Zapadu, i da na svojim umetničkim hodočašćima sažimaju likovna iskustva za nove poruke. Mahom sinovi gospodara-feudalaca, zadojeni duhom pravoslavlja, najradije su odlazili u Carigrad, tadašnju metropolu pravoslavnog slikarstva.
Sopoćansko pokolenje, učeno i pregalačko, na čelu sa učiteljem Domentijanom, već je bilo upoznato s novim umetničkim duhom i oduševljeno antičkom kulturom. Bilo je to doba kada je otpočinjala renesansa, njen humanistički pokret, u kojem će se odnegovati ona silna i neobuzdana snaga ljubavi za čoveka, i neuništiva vera u njegove „oči, duševne i srdačne“.
Stvaralačka askeza srednjevekovnih zografa-monaha, nadahnuta dubokim religioznim osećanjem, odlikovala se izrazitom savesnošću i doslednošću. Sopoćanski zograf je svakako svoje delo najsavesnije slikao. Bilo da je freska u prostoru koji nije dovoljno saglediv, ili na najvidnijem i najistaknutijem mestu, njegova ju je ruka s najvećom pažnjom i predanošću oblikovala. Radio je tako jer je bio duboko uveren da ga posmatra sam Bog.
Uspenje Presvete Bogorodice
Izuzetno lepo i uzvišeno fresko-slikarstvo, koje je proslavilo manastir Sopoćane, nalazi se na svim unutrašnjim zidnim površinama centralnog broda hrama, tj. u oltaru, naosu i priprati, dok je u ostalim delovima nejednakog kvaliteta i znatno zaostaje za živopisom po kome se Sopoćani tako uočljivo raspoznaju u sveukupnom sačuvanom vizantijskom slikarstvu.
Grandiozna kompozicija Bogorodičinog Uspenja, na zapadnom zidu glavnog dela hrama, površine preko 30 m2, zamišljena je kao veličanstvena scena Bogorodičine smrti. Kraj odra Hristove majke, smeštenog u sredini kompozicije, stoje Hristos, anđeli, apostoli i arhijereji, kao snažni i lepi, tužni junaci, pognutih glava, u suzdržanom bolu. Njihove figure, date u širokom, epskom, snažnom i monumentalnom toku linija, što podsećaju na statue umnih starogrčkih filozofa sa najlepših antičkih dela, kao da nagoveštavaju poeziju Dantea i slikarstvo Đota, vesnika renesanse.
Sve freske u glavnom delu hrama manastira Sopoćani nadahnute su savršenom harmonijom crteža i kolorita. One možda najbolje potvrđuju kako je istinskom geniju dovoljno samo malo boja, pa da najpotresnije saopšti neizmerno bogatstvo svojih osećanja i svojih imaginacija. Oker, svetlozeleno, violet, malo azura (kažu da je azur bio skuplji od zlata), u naizmeničnom toku, sliva se i preliva u svim mogućim tonovima, od najtamnijeg do najsvetlijeg, preko mnoštva figura divovskog rasta, na svetkovini u najsadržajnijoj tišini.
Grobna crkva Kralja Uroša
Kralj Uroš I namenio je Sopoćane sebi za grobnu crkvu. Osim što je za ktitora pripremljen grob na tradicionalnom mestu, u jugozapadnom delu naosa (obeležen sarkofagom od crvenkastog mermera), u severozapadnom delu priprate sahranjena je njegova majka, kraljica Ana Dandolo, unuka slavnog mletačkog dužda Enrika Dandola, koja je umrla u vreme kada je crkva završavana. Slika njene smrti reprezentativno je prikazana na severnom zidu priprate. Preko puta groba kralja Uroša I u glavnom delu hrama, nalazi se grob srpskog arhiepiskopa Joanikija I. Izgleda da je istorijska slučajnost htela da peti vladar dinastije Nemanjića, Uroš I, i peti arhiepiskop srpske crkve, Joanikije I, zajedno učestvuju u gradnji i ukrašavanju sopoćanskog hrama. Njihovo verno prijateljstvo trajalo je sve do njihove smrti u izgnanstvu, posle nasilnog preuzimanja prestola od strane kralja Dragutina (1276-1282). Kasnije su njihova tela preneta u manastir Sopoćane, zaslugom kraljice Jelene Anžujske.
Portreti kralja Uroša I, Stefana Prvovenčanog, sv. Simeona Nemanje i Dragutina i Milutina, kraljevih sinova, prikazanih u glavnom delu hrama, kao i portreti kraljeve porodice, sa suprugom Uroša I, kraljicom Jelenom Anžujskom, rođakom francuskog kralja, i sinovima, spadaju među najlepše sačuvane vladarske portrete u fresko-slikarstvu tog doba. Od posebnog istorijskog i umetničkog značaja su freske sa scenama iz života sv. Simeona Nemanje u njemu posvećenoj kapeli, kao i one s prikazom događaja iz života sv. Save u đakonikonu.
U skladu sa čistim linijama prvobitno omalterisanih fasada, odabrani su nenametljivi ukrasi geometrijskog karaktera: dvostruke slepe arkadice u potkupolnim vencima, ispod njih mermerne bifore na prozorima i četvorostepeni portali od belog, finog, poliranog mermera. Isti majstori izveli su i sve prvobitne klesarske radove u crkvi, o čemu danas govore sarkofazi, posuda za osvećenu vodu (agiazma) i ostaci ikonostasne pregrade. To je bilo u funkciji naglašavanja monumentalnosti zdanja.
