Jovan Ruvarac, nakon monašenja Ilarion, rođen je 1832. godine u Sremskoj Mitrovici. Ilarion je bio srpski pravoslavni sveštenik, monah, arhimandrit manastira Grgeteg, rektor Karlovačke bogoslovije. Iz Sremskih Karlovaca ga je oterao patrijarh German Anđelić. Patrijarha Germana je mimo propisa, prvo kao administratora, a zatim kao mitropolita-patrijarha postavila ugarska vlada, zbog zasluga koje je pokazao u borbi protiv srpskog liberalnog pokreta Svetozara Miletića.
Za Ilariona Ruvaraca se može reći da je u svom životu prošao sve faze što obično neka, istaknuta ličnost prolazi u svom radu. U početku borbu za svoja načela, zatim doba priznanja svojih dostignuća i na kraju vreme kada novo pokolenje, u težnji za novim vrednostima, hoće da sruši sve ono što su iza sebe ostavili stariji. Istovremeno je bio hvaljen i veličan od svojih učenika i sledbenika s jedne strane, i napadan od protivnika, pripadnika konzervativnog učenja baziranog na tradiciji prevaziđene prošlosti. Ruvarac je krčio puteve savremenim metodama i modernim shvatanjima i za života je dobio zaslužena priznanja.
Najveći istorik srpski
Odmah po osnivanju Srpske kraljevske akademije nauka je izabran za akademika (22. februara 1888). Stanoje Stanojević povodom njegovog 60. rođendana, piše: „Njegovi radovi su pisani s dubokom studijom, s velikim razumevanjem i oštorumnom kritikom. Ruvarac je najveći istorik srpski“.
Nakon smrti (21. avgusta 1905) Ruvarac je ožaljen na celom srpskom i jugoslovenskom prostoru. Čuveni srpski istoričar, Jovan Radonić, ga upoređuje sa Dositejem Obradovićem i Vukom Karadžićem: „…kao što su Dositej i Vuk u mnogom izmakli ispred svojih savremenika, ukazujući mlađem naraštaju nove staze, tako je i Ruvarac udario novim putem. Rezultati njegova naučnoga rada veoma su važni, ali je glavna njegova zasluga što je u doba romantike udario realnim pravcem. Što se kod nas u istorijskoj nauci i u javnom životu mnogo trezvenije i realnije gleda na život i prilike ima mnogo i njegove zasluge“.
Tvorac kritičkog pravca
Za Jovana N. Tomića Ruvarac je najistaknutiji moderni istoričar srpski, tvorac kritičkog pravca u radu na proučavanju prošlosti srpskog naroda. Čini se da je u odavanju priznanja najdalje otišao Vatroslav Jagić koji ističe: „Ruvarac je kroz mnoge decenije priznat kao najznamenitiji, najučeniji srpski istoričar; on je bio vrhovni nosilac istoriografije tokom druge polovine XIX veka… ostaje zagonetka kako je jedan svršeni pravnik i bogoslov, koji za vreme svojih studija nije stekao metodičko upućivanje i školovanje za istoriografiju, tako sjajno shvatio zadatak kritičkog istoričara i razumeo visoke zahteve stroge metodičke obrade predmeta postavljati pred samog sebe i izvršivati gvozdenom doslednošću“.
Dok su ljudi od nauke hvalili i odavali priznanje Ruvarcu, njegovim istraživačkim naporima i naučnim rezultatima, s druge strane su ga predstavnici stare, tradicionalističke škole bezobzirno napadali i lično vređali. Panta Srećković će ga nazvati rušiteljem narodnih ideala, Miloš S. Miliojević ga je proglasio za izdajnika srpske narodnosti, a Šime Ljubić za nadripsica i luđaka.
Srpska istorija pre Ruvarca
Pre no što je na scenu srpske istoriografije stupio Ilarion Ruvarac, ona je prolazila kroz dug period stagnacije. Naime, pre Ruvarca jedini plodni srpski istoričar bio je Jovan Rajić i to gotovo pola veka, a oni istoričari koji se jesu bavili prošlošću srpskog naroda posle Rajića nisu se u nju udubljivali, niti su imali naučne ciljeve. Koraci napredovanja ka naučnom ispitivanju srpske prošlosti bili su povremeni i neveliki, a većina istoričara nije imala aspiracije ka nečem većem od pukog prepričavanja Rajićevog dela.
Prvi istoričar posle Rajića koji je odlučio da se profesionalno sasvim posveti proučavanju srpske istorije bio je upravo Ruvarac. Na njega je veliki uticaj ostvario njegov profesor istorije u Karlovačkoj gimnaziji, Jakov Gerčić. Gerčić je u to doba bio jedan od najvećih poznavalaca opšte istorije, ali bez značajnog sopstvenog istoriografskog rada. Prve svoje radove Ruvarac je objavio u časopisu „Sedmica“. „Sedmica“ je izlazila od 1852, njen glavni izdavač izvora bio je Maksim Ludajić, a pre Ruvarca u njoj su objavljivane istorijske rasprave Danila Medakovića i Jovana Sterije Popovića – i te su rasprave bile manje-više prepričavanje Rajićevog dela.
Srpsku istoriju pisali Nemci
Ovaj period u srpskoj istoriografiji, neposredno pre Ruvarčeve pojave, nije bio svetao – naprotiv, više je bio u dugotrajnom zastoju i može se reći da se ona čak pretvorila u novinarstvo i beletristiku, a ne nauku. Ovoga je Ilarion Ruvarac bio veoma svestan, kao i ironične činjenice da su kvalitetniji srpski istoriografi stranci nego Srbi sami.
Na primer, najbolji proučavalac srpske prošlosti bio je Nemac, Leopold Ranke, a najbolji izdavač srpskih izvora Slovak, Pavle Josif Šafarik. Ovo je, međutim, bilo upravo podsticaj Ruvarcu da se baci na posao. Imao je dovoljno dobar uzor – Jovana Rajića – i bio je podjednako probirljiv po pitanju i ranije srpske istoriografije, i stranih istoričara. Kako je svedočio Nikola Radojčić, Ruvarac je imao izuzetno visoko mišljenje o srpskoj prošlosti, te je čak smatrao da je toliko teško dokučiva da su za rad na njoj neophodne samo najbolje istoriografske metode.
Kritički pristup
Ruvarac se kroz ceo svoj profesionalni život bavio potragom za izvorima za srpsku istoriju i kritički ih izdavao. Prvi rad, dakle, Ruvarac je objavio u „Sedmici“, i to po povratku iz Beča 1856. godine. U radu „Pregled domaćih izvora stare srpske povesnice“ odvojio je izvore od literature, što je bio presedan, jer to ranije niko nije radio. Značaj ovog članka za srpsku istoriografiju leži u njegovom uvođenju stava da se o istoriji ne može pričati bez velikog broja objavljenih i kritičkih obrađenih izvora.
Osim toga, Ruvarac je podržao i stav Leopolda fon Rankea da prošlost treba prikazivati onakvu kakva je bila, bez ulepšavanja i domišljanja, a sa čim su se slagali i mnogi drugi istoričari, njegovi savremenici. U „Sedmici“ je objavljen i drugi njegov rad, rasprava „Prilog ka ispitivanju srbskih junačkih pesama“ 1857, a čiji je predmet bio njegovo dokazivanje da narodne epske pesme nisu i ne mogu biti relevantan istorijski izvor za događaje o kojima pevaju. Ruvarac je ovim naišao na otpor s romantičarskom strujom u tadašnjoj istoriografiji, s kojima je vodio žustre rasprave, jer su predstavnici ove struje smatrali da je, naprotiv, epska pesma autoritet najviše istorijske vrednosti.
O vladavini cara Dušana
Sledeće Ruvarčevo delo objavljeno 1866. je odlomak o vladavini cara Stefana Dušana iz „Hronika“ grofa Đorđa Brankovića, dela koje se smatralo značajnim istorijskim izvorom. Ovaj odlomak Ruvarac je izdao prema najstrožim melima kritičke istoriografije. Nakon toga usledilo je izdavanje „Žitija cara Uroša“ patrijarha Pajsija, te „Prenošenja tela svetog Luke u Smederevo“, dva rada koja se smatraju najboljim Ruvarčevim kritičkim izdanjima istorijskih izvora.
Ruvarac je nešto izdavao i anonimno. 1867. godine izdao je bio niz dokumenata o Revoluciji iz 1848. godine, a potom niz manjih izvora, kao što su povesna slova o knezu Lazaru, despotu Stefanu Brankoviću i knezu Stefanu Štiljanoviću. Ilarion Ruvarac nije bio strogo usredsređen na jedan period srpske istorije, niti na jednu temu, već se bavio većim brojem različitih problema tokom različitih perioda: od srednjeg veka, preko istorije srpskog naroda pod Turcima, do njegove istorije na teritoriji Habzburške monarhije.
Rasprave
Njegove rasprave o nekim pitanjima iz srpske istorije srednjeg veka naročito su značajne jer su se dotakle tema koje se nisu preispitivale, kao što su pitanje da li je kralj Vukašin ubio cara Uroša, da li je Vuk Branković zaista bio izdajnik u Kosovskoj bici, koju je titulu stvarno nosio knez Lazar, i slično. Zanimljivo je da je Ruvarac svoje rasprave o ovakvim pitanjima objavljivao planski, u periodu kad se proslavljao jubilej tog događaja, pa je tako kritičku biografiju kneza Lazara odlučio da napiše uoči obeležavanja 500 godina od Kosovske bitke. Ova biografija izlazila je u nastavcima u časopisu „Stražilovo“ tokom više od godinu dana, a 1888. objavljena je kao knjiga „O knezu Lazaru“. Ovo delo najznačajnije je Ruvarčevo delo i odličan je primer kritičke istoriografije, uz sve manjkavosti kojih je i autor bio svestan.
Zablude iz crnogorske istorije
Ruvarac se takođe bavio i izvesnim zabludama iz crnogorske istorije u periodu kad se slavilo dvesta godina od nastanka dinastije Petrović-Njegoš. Tako je u svom delu „Montenegrina“ insistirao na tome da je mišljenje o vekovnoj crnogorskoj nezavisnosti od Osmanlija zabluda, te da su i crnogorska plemena, kao, uostalom, i ostali delovi srpskog naroda, potčinjena turskoj vlasti. Ruvarac nije zaobišao ni pitanje o Velikoj seobi Srba pod patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem iz 1690. Ovde ga je zanimalo nekoliko pitanja: o hronologiji seobe, broju Srba koji su u njoj učestvovali, te kakav je bio odnos između cara Leopolda i srpskog naroda.
Dokaz o Seobama
Uspeo je da pokaže da se seoba zaista odigrala 1690. godine, ali i da je broj od preko pola miliona srpskih iseljenika, a koji je bio u opticaju među njegovim savremenicima istoričarima, preteran, te da ih je najverovatnije bilo 70−80 hiljada. O odnosu sa carem Leopoldom Ruvarac je smatrao da je Srbima ovde učinjena milost kao prema izbeglicama koje su bežale pred turskom vojskom, odnosno da Srbi nisu mogli biti ugovorna strana u pregovorima s carem.
O ovom pitanju Ruvarac nije shvatao da su privilegije koje su od austrijskog cara dobili Srbi predstavljale poseban ugovor – ne ugovor ravnopravnih strana, ali ni jednostranu milost. Ove Ruvarčeve teze o Seobi Srba kritikovao je 1901. godine Milutin Jakšić u svom radu „Priroda prelaska Srba u Ugarsku 1690. i privilegija“.
Važno istorijsko načelo koje je utvrdio Ruvarac jeste da kao istorijske izvore treba izbegavati falsifikate i tradiciju, a nasuprot tome fokusirati se na izvore koji su po vremenu i mestu nastanka najbliži događaju o kome govore. Njegov istoriografski rad, koji je bio nadasve raznolik, a uvek temeljan, doneo je Ruvarcu niz priznanja. Samo dve godine nakon što je počeo redovno da objavljuje radove i izvore izabran je za člana Srpskog učenog društva (1869), a 1888. postao je redovni član Srpske kraljevske akademije.
Sukob sa Pantom Srećkovićem
Na srpsku istoriografiju, pa i na srpsku kulturu 19. veka, dubok je trag ostavio sukob Ilariona Ruvarca s Pantom Srećkovićem, glavnim predstavnikom srpske romantičarske istoriografije 19. veka. Ovaj sukob započeo je nakon što je Ruvarac objavio raspravu „Hronološka pitanja o vremenu bitke na Marici, smrti kralja Vukašina i smrti cara Uroša“ 1879. godine.
I Ruvarčev sledbenik i savremenik, Ljubomir Kovačević, objavio je rad na istu temu iste godine, a obojica su u radovima dokazali da kralj Vukašin nije mogao da ubije cara Uroša jer je poginuo u Maričkoj bici, koja se odigrala 26. septembra 1371, dok je car umro početkom decembra iste godine. Ova dva rada izazvala su burnu reakciju Pante Srećkovića i ostalih zagovornika srpske romantičarske, nenaučne istoriografije, jer su shvaćeni kao napad na srpsku narodnu tradiciju. Rasprava se potom raširila i na druge teme iz srpske istorije.
„O knezu Lazaru“
Druti veliki potres Ruvarac je napravio svojim delom „O knezu Lazaru“ uoči 500-godišnjnice Kosovske bitke, u kojem je isto tako izneo dokaze da je Lazar Hrebeljanović bio knez, a ne car. Do ovoga je Ruvarac došao konsultujući veliki broj različitih istorijskih izvora koje je detaljno tumačio i analizirao. Upravo je „O knezu Lazaru“ delo odgovorno za utvrđivanje njegovog načela da treba izbegavati tradiciju i falsifikate kao istorijske izvore, nego one izvore koji su po vremenu i mestu nastanka bliski događaju o kom svedoče.
Ova Ruvarčeva nalazišta o knezu Lazaru nisu ustalasala samo intelektualnu elitu, nego i širu publiku. Zagovornici kritičkog pristupa istoriji imali su stav da naraciju o prošlosti treba zameniti dokazima, i time su rušili ustaljena shvatanja za koja se mislilo da su nepromenljiva. Ruvarac je tu prednjačio, kao oštar polemičar čije su rasprave bile zanimljive i izazivale reakcije kod svakog ko ih je čitao. Predstavnici romantičarske struje, s druge strane, nisu ovim bili oduševljeni, jer su smatrali da ovakvo rušenje autoriteta narodne epske poezije dovodi u opasnost srpsko nacionalno biće, a i nacionalni interes.
Kraj sukoba
U sukobu Ruvarca i romantičara kao sledeća tačka usledila je kritika Srećkovićeva dva toma Istorije srpskoga naroda, izdatih 1884. i 1888. godine. Ruvarac prema ovom delu nije bio nežan: temeljno ga je izanalizarao i ukazao na mnoge greške i nedostatke, a koji su se ticali Srećkovićevog nepoznavanja osnovnih istorijskih činjenica, potom jezika, i naposletku njegovog pogrešnog tumačenja izvora.
Iako je Srećković i sam bio sklon polemici i diskusiji, na ovu kritiku nije odgovorio istom merom – Ruvarčevi su argumenti bili toliko dobri i utemeljeni, da na njih nije imao čime odgovoriti. Kako je Srećković bio ugledan nastavnik Velike škole, ovim Ruvarčevim napadima i njen ugled je doveden u pitanje. Ovaj sukov dvaju istoričara, koji je trajao više od decenije, završio se 1893. odlaskom Srećkovića u penziju, te se ne zna da li je on na kraju priznao svoje greške ili se ipak do kraja držao svojih uverenja. Na njegovo mesto profesora istorije u Velikoj školi došao je odmah zatim Ljubomir Kovačević, pobornik Ruvarčeve škole.
Nove rasprave
Još jedan predstavnik romantičara našao se na meti Ruvarčeve kritike. To je bio Miloš S. Milojević, koji doduše nije ni pretendovao na zvanje i zanimanje istoričara, nego se više bavio nacionalnom propagandom, kao i suzbijanjem bugarske propagande u Staroj Srbiji. Da bi dokazao svoje tvrdnje, u svom spisateljskom radu Milojević nije prezao od pozivanja na narodnu tradiciju, pa čak i glasine. Tako je u svom delu „Pravila sv. Petke Paraskeve srpske“, koje je izdalo Srpsko učeno društvo, objavio tekst za koji je tvrdio da predstavlja istorijski dokaz da sveta Petka Paraskeva ima srpsko poreklo.
Ovo je Ruvarac decidno kritikovao u svom članku „O radu Miloša S. Milojevića“, objavljenom u „Glasniku Matice srpske“ 1873. godine. Pokazao je, i to koristeći naučni metod, da je tekst u „Pravilima sv. Petke Paraskeve srpske“ pun anahronizama, te da je Milojević na tekstu praktično izmenio i dopunio srpsku istoriju na nedopustiv način. Dalji tok ove rasprave nije bio ni naučan ni blistav. Milojević je na kritiku odgovorio 1881. upućujući Ruvarcu lične uvrede poput onih da je bugarofil i izdajnik srpske narodnosti.
Prave argumente za svoje stanovište nije dao, te nije bilo prostora za ozbiljniju polemiku. Ruvarac nije bio jedini koji je osporavao Milojevićev rad: kao neosnovan s istoriografske tačke gledišta, te bez ikakve naučne vrednosti, ocenili su ga i Milojevićevi savremenici.
Znanje jezika
Ruvarac je veliku pažnju posvećivao znanju jezika, i uvek je od sebe želeo više. Znao je staroslovenski, latinski i nemački, grčki i italijanski manje nego što je želeo, mađarski je slabo poznavao, a turski nije poznavao uopšte. Nakon što bi istorijske izvore pročitao i razumeo, Ruvarac je kao sledeći korak radio pravilnu klasifikaciju izvora. Izvore je delio na dokumente (diplomatičke izvore) i pisce (narativne izvore), a u dokumente je ubrajao pisma, listine i zapise savremenika. Najviše je verovao poveljama i zapisima savremenika.
Nije bio toliko naklonjen narativnim izvorima, koje je često strogo kritikovao. Za njega su posebna grupa izvora bili srpski rodoslovi i letopisi, s tim da je više cenio letopise, jer je smatrao da su rodoslovi pozni i nepouzdani. Kad bi izvore klasifikovao, na red je dolazila procena verodostojnosti na osnovu kritike. Ruvarac je primenjivao dva nivoa kritike: unutrašnju kritiku samog izvora, i spoljašnju, poređenjem s drugim izvorima. Teška mesta u izvorima bila su mu posebno interesantna i izazovna, te ih je ponekad razmatrao i po više godina. U ovim situacijama veoma su mu pomagali njegova opšta načitanost, oštroumnost i intuicija.
Narodna tradicija
U svom delu „Prilog ispitivanju srpskih junačkih pesama“ (1857–1858) Ruvarac se bavio pitanjem narodne tradicije i koliko je ona pouzdan izvor. Ova tema pre njega nije preispitivana. Pristalice narodne tradicije kao istorijskog izvora smatrale su da ona jeste pouzdan izvor i da verno svedoči o događajima. Razliku između istorije i tradicije objašnjavali su time što istorija nije dovoljno poznata, pa je moguće dopunjavati je podacima iz epske poezije. Ruvarac je u svom delu temeljno ispitao srpske epske pesme i pokazao da su one zapravo junačke skaske kod kojih su grupisane ličnosti i motivi iz kolektivnog pamćenja, a da potiču od starih mitova koji idu čak do zajedničkog indoevropskog nasleđa.
Poseban deo „Priloga ispitivanju srpskih junačkih pesama“ Ruvarac je posvetio analizi srpskih narodnih pesama, i trudio se da osnovu na kojima leže poveže s indoevropskim skaskama. Najuspešniji je bio kod pesme o Balačku vojvodi i hrtu Karamanu – kod nekih drugih nije bio naročito uspešan.
Loša reputacija
Insistiranje na istorijskim izvorima umesto tradicije donelo je Ruvarcu lošu reputaciju kod protivnika: pisali su da je neprijatelj srpskog naroda, izdajnik srpske narodnosti, rušitelj narodnih svetinja, bugarofil, i slično. Naravno, ove odrednice mašile su metu. Ruvarac je bio rodoljub, ali i naučnik, i nije želeo da rodoljublje međa u istorijsko istraživanje. Bio je protiv lažnog veličanja prošlosti i video je ovo kao smetnju za nacionalno napredovanje. O razvitku srpskog naroda nije voleo da govori, ali njegov stav o ovome nije bio ni blizu onog koji su mu pripisivali protivnici.
Puno poverenje u sposobnost srpskog naroda
Imao je puno poverenje u sposobnosti srpskog naroda: „Tako je to od iskona bilo! Srbljani i Srbi radili su, podvizivali se i izvodili dela od slave, od nebeske i zemaljske slave, a Bugari opevali su i opisivali ta dela slavna i prepohvalna Srba i Srbljana“. Duboko je empatisao s patnjama srpskog naroda i poredio ih s patnjama naroda Izrailja prema starozavetnom proroku Danilu. Ipak, budući naučnik, nije mnogo hajao za sentimentalnost, i književno ju je uobličio samo u posveti majci svog rada „O knezu Lazaru“. Imao je vrlo negativne statove i osećanja prema lažnoj sentimentalnosti i teatralnom patriotizmu.
Nikola Radojčić upravo Ruvarčeve „Priloge“ koji su objavljivani 1857–1858. smatra najtemeljnijim dotadašnjim istorijskim radom kod Srba. Ruvarac je takođe čestim citiranjem Rankea pokazao da je dobro poznavao i pitanja najviše istorijske nauke. Iako je nesumnjivo i očigledno Ilarion Ruvarac mnogo doprineo srpskoj istorijskoj nauci, svrhu svog rada određivao je vrlo skromno.
Vera u poučnost istorijskog znanja
Verovao je u poučnost istorijskog znanja, ali to nije video kao glavni zadatak istorije. Očekivao je jednaku nepristrasnost od istoričara i čitaoca, a u laži video smetnju rastu i napretku u duhovnom životu. Ilarion Ruvarac bio je kritički nastrojen istoričar koji je veoma držao do istorijske istine do koje će se doći strogim kritičkim metodom. Istovremeno, razumeo je da je ta istina i nestalna i promenljiva, i u skladu s tim bio je spreman da svoje stavove revidira. Bio je protivnik mešanja naučnog i književnog rada, kao i meandriranja istorije s dnevnopolitičkim ciljevima. Istorijske sudove davao je tek nakon dugog promišljanja, a svoje političke stavove saopštavao je diplomatski i vešto.
