Sirmijum (lat. Sirmium) bio je antički grad i jedna od četiri prestonice Rimskog carstva. Nalazio se na prostoru današnje Sremske Mitrovice. Prvi put se pominje u 4. veku p. n. e. i prvobitno su ga naseljavali Iliri i Kelti.
U 1. veku p. n. e. pokorili su ga Rimljani i u doba carstva je postao glavni grad rimske provincije Donje Panonije. Sirmijum je 294. godine proglašen za jednu od četiri prestonice Rimskog carstva. Takođe je bio glavni grad prefekture Ilirik i provincije Panonija Sekunda. Vlada Republike Srbije je 1990. proglasila Sirmijum arheološkim nalazištem od izuzetnog značaja.
Istorija
Sirmijum je počeo da se razvija na ušću Bosuta u Savu, na južnim obroncima Fruške gore, u 1. veku. Pretpostavlja se da su ga osnovali Iliri. Zahvaljujući reci i rečnoj plovidbi, grad se brzo razvijao i rastao.
Sedam (po drugom mišljenju – deset) vladara Rimskog carstva rođeno je u Sirmijumu ili njegovoj okolini: Trajan Decije, Aurelijan, Prob, Maksimijan, Hostilijan, Konstancije II i Gracijan. Grad je u periodu od 1. do 4. veka nove ere bio sedište rimskih provincija Panonija, Donja Panonija i Panonija Sekunda, sedište Prefekture Ilirik, povremena carska rezidencija, episkopski centar i moćni logor legionara koji su branili carstvo od upada varvarskih plemena.
Sirmijum je postao prestonica Rimskog carstva 1. marta 293. godine za vreme vladavine Galerija.
Najlepši i najbogatiji grad Ilirika
Grad je bio prestonica nekoliko decenija. U 4. veku pominje se kao najlepši i najbogatiji grad Ilirika. U periodu od 4. do 6. veka napredak Sirmijuma su prekinuli, tada česti, napadi Varvara: Gota, Huna, Gepida. Završni udarac razvoju grada zadali su Avari, 505. godine, posle čijeg je razornog napada stanovništvo pobeglo, a grad je zapaljen.
Sirmijum je imao dva mosta sa kojima je bila premošćena reka Sava, na šta ukazuju istorijski izvori. Most Ad Basante (prema Bosni) se nalazio na nešto severnijoj trasi od starog pontonskog mosta u Sremskoj Mitrovici.
Aretemidin most se nalazio u blizini današnjeg pešačkog mosta koji spaja centar Sremske i Mačvanske Mitrovice. Na tom mostu su 304. godine, zbog propovedanja hrišćanstva, pogubljeni prvi episkop Sirmijuma Irinej i njegov đakon Dimitrije, sa mnogim sirmijumskim mučenicima.
Posle 313. godine Sirmijum postaje važan hrišćanski centar. Do sada je na lokalitetu Sirmijuma otkriveno osam ranohrišćanskih hramova, od kojih su najpoznatiji oni posvećeni Sv. Irineju, Sv. Dimitriju i Sv. Sinenotu.
Arheologija
Arheološka istraživanja otkrila su veliki deo starog naselja Sirmijum. Grad je bio prostran, okružen bedemima i rovovima unutar kojih se nalazila carska palata. Istraživanja sprovođena od sredine 20. veka otkrila su delove hipodroma i amfiteatra (jedini do sada pronađen u Srbiji), kao i više luksuznih kuća i vila ukrašenih freskama i mozaicima.
Vidljivi su ostaci javnih kupatila, nekropole, horeuma, trgovačkih i zanatskih centara. Danas se antički ostaci velikim delom nalaze ispod savremenog grada i samo su delimično prezentovani, koliko to dopušta prostor arheoloških iskopina, koje se nalaze između zgrada. Freske i skulpture koje su pronađene na 74 lokaliteta u Sirmijumu, dokazuju da su ih radili prvorazredni umetnici i dekorateri.
Na lokalitetu Glac nedaleko od Sremske Mitrovice nalazi se još neiskopana palata imperatora Maksimijana Herkulija podignuta na mestu gde su mu roditelji radili kao nadničari na imanju jednog rimskog kolona.
Prilikom izgradnje Hirurškog bloka, pronađeno je monumentalno Jupiterovo svetilište sa preko osamdeset žrtvenika, što je drugo po veličini u Evropi.
Ostaci Carske palate su 2008. godine zaštićeni „laminarnim šatorom“. Na površini od 2.500 kvadrata je izloženo 250 kvadrata podnih mozaika. Na mnogim mestima mozaici su u tri sloja, što govori o obnavljanju carske palate sa smenom vladara. Otkopavanja palate počela su 2017. godine.
Na početku sedamdesetih godina 20. veka grupa arheologa i entuzijasta, sponzorisanih od vlade SAD, ponudila je opštinskim vlastima Sremske Mitrovice, da sagradi potpuno novi i savremeni grad, ali na drugoj lokaciji, da bi zauzvrat dobila dozvolu za iskopavanje Sirmijuma u celini. Opštinska uprava, pod snažnim pritiskom organa jugoslovenske federacije, zahtev nije ni razmatrala.
Za vreme iskopavanja temelja za novu sremskomitrovačku robnu kuću tokom leta 1972. godine, jedan radnik je, na oko 2 m dubine iskopa, slučajno svojim ašovom probio zazidani kožni zamotuljak iz koga su ispala tačno 33 zlatna rimska novčića, koja su verovatno bila deo zaboravljenog i skrivenog blaga jedne bogate sirmijumske porodice.
4 pronađena novčića iskovana za vreme vladavine Konstancija II smatraju se najreprezentativnijim primercima kasnorimskog doba (4. vek) i neprocenjive su vrednosti. Radnik čiji je ašov izneo na svetlost dana jedno od najvećih arheoloških otkrića na našim prostorima nikada nije nagrađen. Ironično, mladi radnik, srednjoškolac, koji je honorarno radio na iskopu tokom raspusta, zvao se Zlatenko.
Arheološka istraživanja
Prilikom arheoloških istraživanja Sirmijuma pored Carske palate sa rimskim cirkusom, otkrivene su i druge monumentalne javne građevine kao što su tzv. „Licinijeve terme“, žitnica (horreum), trgovačke i zanatske četvrti.
Pronađene su luksuzne gradske vile, ali i višespratne stambene zgrade, zvane „insulae“, u kojima je živelo siromašnije stanovništvo. Grad je bio zaštićen moćnim bedemima, a snabdevao se vodom preko akvadukta sa izvora fruškogorskog potoka Vranjaša. Ulice su imale portike, kanalizaciju i bile su popločane kamenom. U gradu je tada radila kovnica novca, radionice za izradu raznih predmeta od plemenitih metala, stakla, keramike, a proizvodile su se i opeke.
Stanovništvo
Najpoznatiji istoričar 4. veka, Amijan Marcelin, nazvao je Sirmijum „slavnom i mnogoljudnom majkom gradova“.
U vremenu kulminacije moći grada (4. vek), Sirmijum je u jednom trenutku imao i preko 100.000 stanovnika, što bi u današnjem vremenu odgovaralo statusu i značaju Londona.
Sirmijum je jedan od retkih gradova, osim samog Rima, u kojima su regrutovani pripadnici elitne pretorijanske garde.
Carevi
U periodu Rimskog carstva u Sirmijumu ili njegovoj okolini rođeno je deset rimskih imperatora, a osam drugih je boravilo u njemu tokom svoje vladavine (od nekoliko meseci do više godina) zbog vladarskih obaveza ili planiranja i vođenja vojnih pohoda. Najmanje dva imperatora umrla su u gradu od posledica zaraze kugom.
Rimski car-filozof Marko Aurelije umro je u Sirmijumu 180. godine od kuge, a ne kao što se u filmovima i dobrom delu istorijske literature navodi u Vindoboni (današnji Beč).
Kao dokaz za tu tvrdnju uzimaju se spisi rimskog pisca Herodijana, koji pominje da je car živeo u Sirmijumu za vreme pripreme vojnih pohoda, kao i da je u gradu neko vreme (170—174) boravila i carica Galerija Faustina sa kćerkom.
Herodijan izričito navodi da je car Marko Aurelije umro u Sirmijumu od kuge 180. godine, gde je i spaljen, a pepeo mu je prenesen u Rim. U Sirmijumu je Marko Aurelije primio i vladara nomadskog naroda Jaziga, Bakadaspesa, koji je došao da moli za mir, ali ga je car odbio. Podatak o boravku Marka Aurelija u gradu nalazi se i u delu Filostrata, u opisu puta „Xeroda Atika“.
Filostrat je naveo da je grad služio kao polazna tačka i glavni štab u ratu protiv Germana. Ove tvrdnje potkrepljuje činjenica da je u trenutku smrti car vodio rat protiv germanskog plemena Markomani, a koje je tada naseljavalo teritoriju današnje Bačke.
Spis koji je sastavio Filostrat veoma je značajan i kao najstariji pisani pomen Carske palate u Sirmijumu, što ne znači da ona i pre toga nije postojala, jer je i car Trajan zimu 100. / 101. godine zasigurno proveo u gradskoj palati.
Istočno od Sirmijuma, na potesu Crepovac, pronađena su dva rimska miljokaza, jedan iz 161. godine, a drugi iz 198. godine. Oba obeležavaju rastojanje do Sirmijuma od tri rimske milje. Na prvom miljokazu pominju se imperatori Marko Aurelije i Lucije Ver.
Na tom lokalitetu je bio stacioniran najveći deo rimske vojske koju je Marko Aurelije okupio za rat protiv Markomana, dok je sam car bio smešten u sirmijumskoj gradskoj palati. Za Vindobonu, kao za mesto smrti cara, nema ni jedan istorijski dokaz, osim pronalaska Aurelijevih spisa, mada su delovi istih spisa (neke vrste dnevnika filozofskih razmišljanja) pronađeni i u drugim mestima.
Iako istoričari jednoglasno napominju da je te spise (Samome sebi) Aurelije pisao u Sirmijumu, filmski režiseri su do danas ostali neumoljivi. Na dušu im se stavlja i proglašavanje njegovog sina Komoda za zlikovca, iako je bio miljenik naroda i vladao čak 13 godina.
Religija
Najstarija otkrivena hrišćanska crkva u našoj zemlji (danas konzervirana u ostacima) nalazi se na lokalitetu nekadašnjeg Sirmijuma. Pronađeni su ostaci bazilike Svetog Dimitrija iz 5. veka.
Tačno na mestu nekadašnjeg sirmijumskog Artemidinog mosta gde su u vreme progona hrišćana vršena pogubljenja ”sirmijumskih svetih mučenika”, 1993. godine podignut je najduži viseći pešački most u Evropi.
Po jednom od pogubljenih mučenika, Sv. Irineju, most je dobio i ime.
Sirmijum posle rimske vlasti
Tokom narednih vekova, Sirmijum je bio pod vlašću mnogobrojnih varvarskih plemena: Gota, Huna, Avara i drugih, a od 8. veka je verovatno pripadao franačkoj državi Šarlemana, dok je područje između Dunava i Save 830. godine bilo pod bugarskom vlašću.
U 12. veku, Sirmijum je dobio novo ime, nazvan je po Sv. Dimitriju i antičkoj crkvi koja je nosila ime ovog svetitelja. Ime Mitrovica su mu dali trgovci i zanatlije koje su u tom periodu ovde osnovali novo naselje.
Neko vreme, grad je bio pod mađarskom vlašću, pa zatim pod turskom u 14. veku. 1451. godine Mitrovica je bila pod upravom Đurđa Brankovića. U 16. veku, Turci je opet osvajaju i razaraju skoro do temelja.
Današnja Sremska Mitrovica nosi ime po sv. Dimitriju kome je posvećeno preko 200 crkava na Balkanu, a on je zaštitnik i grada Beograda.
