Tvrđava u Baču predstavlja najznačajnije i najbolje očuvano srednjevekovno utvrđenje na području Vojvodine. Lokalitet, na kome je tvrđava izgrađena, svedoči o dugom nizu vekova korišćenja ovog prirodno odbranjivog terena, koji je svoju sudbinu vezao za reku Dunav, prirodnu granicu među narodima i civilizacijama.
Nastala u vreme ugarsko-srpskih sukoba
Nastanak dela današnje tvrđave, vezuje se za period od 1338. do 1342. godine, kada je kralj Karlo Robert Anžujski ojačavao granice kraljevstva.
Ovo je vreme uspona cara Dušana i međusobnih srpsko-ugarskih ratnih sukoba, što je kralj Karlo naveo u jednom pismu kao opasnost i razlog za preduzimanje radova na tvrđavi u Baču.
Dograđivanje i ojačavanje tvrđave trajalo je nepuna dva veka. Radove na utvrđivanju i prilagođavanju novim vojno-inženjerijskim zahtevima, vodili su nadbiskupi, koji su često bili i župani.
Ostao je zabeležen trud Petra II Varadija, humaniste, naučnika, ljubitelja umetnosti, koji je od 1495. Do 1501. zaokružio graditeljski opus i produbio odbrambene vodene rovove oko tvrđave. U jednom od pisama poslatih iz Bača napisao je: „Možemo da uživamo u najčistijoj dunavskoj vodi, a da je Narcissus živ, mogao bi da se ogleda u vodi i da uživa!“
Poslednja obnova, pre pada u turske ruke, izvršena je za vreme fra Pavla Tomorija 1523-1526. godine. Odbrambeni sistem tada je bio zaokružen.
Kako je izgledala tada?
Na prirodno uzdignutom terenu, nastalom meandriranjem reke Mostonge, nalazilo se palisadama ograđeno podgrađe sa pravcem pružanja istok-zapad, u koje se ulazilo preko mosta i kroz ulaznu kulu sa kapijom.
U severozapadnom delu meandra, na ostrvu, bio je smešten utvrđeni zamak do koga se stizalo prolaskom kroz izdvojeni barbakan, sa svih strana okružen vodom. Plato na kome je podignuto utvrđenje relativno je malih dimenzija i zahvata površinu od 8.700 m2.
Osnova tvrđave, površine 5.600 m2, u obliku je trapezoida, prilagođenog obliku terena. Na uglovima se nalazimo pet isturenih odbrambenih kula, međusobno povezanih bedemom širine 2 m i visine 12 m, sa streljačkim stazama.
Kule su različitih oblika i dimenzija. Istočni deo tvrđave bio je najbolje branjen, pošto se tu nalazi branič-donžon kula i rezidencijalna palata, ekonomski objekti uz zapadni bedem i niz žitnih jama. Svi objekti bili su izgrađeni od opeke uz primenu kamena za dekorativne elemente.
Bila je dobro utvrđena
Tvrđava je spolja izgledala dobro utvrđena, moćna, lepo oblikovana i dominirala je plodnom, bačkom ravnicom.
Posebnu pažnju privlačila je kružna kula sa balkonima na kamenim konzolama. U unutrašnjosti se isticala kula sa gotičkom kapelom na spratu, donžon kula – najdominantniji objekat tvrđave, pravilne kvadratne osnove , orijentisan dijagonalama prema stranama sveta, sa izdvojenim spiralnim stepeništem na severozapadnoj i isturenim nužnicima na severoistočnoj fasadi. Palate su krasili elementi od terakote, izvedeni u duhu rane italijanske renesanse.
Bač je prvi put pao u turske ruke 1526. godine, nakon bitke na Mohaču, kada je vojsku predvodio sultan Sulejman Veličanstveni.
Zabeležena je uloga „cara“ Jovana Nenada, koji je 1527. godine povratio Bač, kao i to da se nakon njegove pogibije, srpski despot Stefan Berisavljević trudio da ojača sistem odbrane na ovom delu Dunava.
Turci su konačno zaposeli bačku trvrđavu 1529. godine a vlast su uspostavili tek nakon 14 godina. U dužem periodu turske dominacije tvrđava je bila u dubokoj pozadini, sa malobrojnom posadom.
Dragocene podatke o Baču, trvđavi i podgrađu ostavio je Evlija Čelebi. Tokom posete Bača 1665. godine, zapisao je, između ostalog: „ To je divna tvrđava na jednom jezeru koje dobiva vodu iz Dunava, ima četvorougaoni oblik, a sva je sazidana od cigle… U ovom gradu nalazi se još jedna velika kula; to je prava kosmorama, koja je okrenuta prema jezeru.
Na njoj se nalazi divno odmaralište poput carskog. To je dvorac lep kao Havernek; u njemu se sastaju svi prosvećeni i iskreni prijatelji iz grada da se odmore i razonode.“
Nije značajno stradao pri oslobođenju od Turaka
Sudeći po dokumentima i starim gravirama grad nije značajno stradao tokom oslobađanja od Turaka 1686. godine.
Tokom Rakocijevog ustanka Bač je pretrpeo velike gubitke, a tvrđava je više puta rušena i paljena. Nakon miniranja 1704. godine, trvđava je napuštena. Onemogućena da ikoga više brani i odbrani počela je da živi novi život – slavne razvaline. Privlačila je pažnju tragača za blagom i onih koji su gotovo dva i po veka raznosili opeku i kamen.
Sredinom 20. veka tvrđava je počela da se obnavlja, a među njima je na prvom mestu rekonsturisana Donžuan kula sa pet etaža. Na prvom i trećem spratu ovog dela Tvrđave se nalaze arheološki eksponati, koji su iskopani na ovom području. Ovaj predivni spomenik kulture i svedočanstvo istorije je dostupno za posetioce tokom čitave godine.
