Dana 8. septembra 1799. godine julijanskog kalendara, praznika Roždestva Presvete Bogorodice (kojem danas odgovara 21. septembar gregorijanskog kalendara) u gradu Somboru, koji je tada bio pod vlašću Kraljevine Ugarske, rođen je Jovan Hadžić (1799 ‒ 1869), osnivač i prvi predsjednik Matice srpske, filolog, pjesnik, član Društva srpske slovesnosti i Srpskog učenog društva, doktor pravnih nauka zaslužan za uređenje pravnog sistema Knjaževine Serbije. Prema određenim povjesnim podacima, Jovan Hadžić je na dan rođenja kršten u crkvi Svetog Đorđa u Somboru, što znači da je to dan i njegovog duhovnog rođenja. U srpskoj književnosti Jovan Hadžić je poznat i po svom pseudonimu Miloš Svetić (čiji su inicijali početna slova Matice Srpske) kako je često potpisivao svoje pjesme i polemičke članke. Jovan Hadžić je sačinio prvi Srpski građanski zakonik, treći zakonik takve vrste u Evropi. Kao u oblasti pravne nauke, Jovan Hadžić je ostvario obimno i izuzetno književno umjetničko i filološko djelo, ali koje je u sprovođenju programa njemačke austroslavističke jugoslovenske jezičke politike u Srbiji od kraja 19. vijeka do danas iz srpskih škola i ustanova kulture programski istorijski izostavljeno i ismijano.
Porodica Jovana Hadžića je pripadala staležu srpskog građanskog društva u Ugarskoj – u Srpskom Vojvodstvu (Vojvodini). Njegov otac Nikola je bio bogati somborski trgovac, a majka Sofija rođena sestra tadašnjeg vladike bačkog, Gedeona Petrovića. U djetinjstvu je ostao bez roditelja i brigu o njemu je preuzeo njegov ujak, vladika Gedeon Petrović. Tako su osnove njegovog obrazovanja bile u pravoslavnom predanju. Vjersko vaspitanje i školovanje u prestižnim školama tog vremena Jovana Hadžića je činilo predstavnikom srpske građanske klase Srpske Vojvodine.
Jovan Hadžić je osnovnu školu završio u Ugarskoj na srpskom jeziku i nakon toga upisao jednogodišnju njemačku školu u Sremskim Karlovcima, središtu Karlovačke mitropolije i administrativnom središtu Srpskog Vojvodstva. U Pešti je upisao filozofiju, a nakon tri godine studiranja započinje studije prava. U tom periodu Jovan Hadžić počinje i pisanje poezije pod pseudonimom Miloš Svetić. Godine 1822. nastavlja studije pravnih nauka u Beču koje završava 1824. godine. Zvanje doktora svih pravnih nauka je stekao 1826. godine. Nastanio se u Novom Sadu 1834. godine kada je postavljen za varoškog senatora. U Knjaževinu Srbiju je došao 1837. godine, gde je kao jedan od vodećih pravnika bio istaknuta ličnost javnog života.Jovan Hadžić je sačinio prvi Srpski građanski zakonik (Zakonikъ građanskій za Knяažestvo srbsko), prvi i jedini sveobuhvatni građanski zakonik u Knjaževini Serbiji, usvojen 25. marta 1884. godine, koji je bio treći zakonik takve vrste u Evropi. Takođe, radio je na ustrojstvu Vrhovnog suda kneževine Srbije. U Novom Sadu Jovan Hadžić je 1847. godine izabran za poslanika za Ugarski sabor u Požunu. Nakon revolucije, prihvatio se uređenja organizacije sudstva u Srpskom Vojvodstvu. Jovan Hadžić je bio darovit i ostvaren pjesnik. Pisao je pjesme rodoljubive i poučne, epsku i politički angažovanu poeziju. Prvi prelazak Crnog Đorđa iz Srbije u Srem je njegova poznata epska pjesma napisana u formi heksametra. Vožd Đorđe Petrović je predmet i njegovog glavnog istoriografskog djela Ustanak srpski pod Karađorđem. Značajan podatak za povijest srpskog pjesništva jeste da su pjesme Jovana Hadžića bile uzori pjeniku Jovanu Jovanoviću Zmaju, jer pojedine Zmajeve rodoljubive i poučne pjesme (Zora je, Glas Srbina 1830 i druge) podsjećaju na Hadžićeve pjesme istog žanra. Jovan Hadžić se bavio jezičkim prevođenjem djela antičkog pjesništva i modernog klasicizma: Homera, Vergilija, Horacija, Šilera, Getea i mnogih drugih. Preveo je djelove iz Ilijade u desetercu, a Horacijevu pjesničku umjetnost preveo je u dvije metrike, naporedo, u metrici originala i u epskom desetercu.
Posebna društvena djelatnost Jovana Hadžića je bila u oblasti jezičke politke u kojoj je kao ugledni filolog pisao o delikatnim pitanjima lingvistike i aktuelnim pitanjima srpske jezičke politike. Pisao je stručne studije o smislu pisma i jezika. U aktuelnim pitanjima srpske jezičke politike suprotstavio se njemačkom kolonijalnom programu jugoslovenske jezičke politike uprošćenog učenja jezika i pismenosti u srpskim školama kojim je degradirana kultura srpskog jezika i raskidano sa kontinuitetom srpskog književnog jezika, a kodifikovan prosti govor kao srpski književni standard. Protivljenje Jovana Hadžića njemačkoj kolonizaciji srpskog pisma i jezika nije bilo samo zbog uprošćavanja opšte srpske kulture i prelaska preko surogata srpske ćirilice na fonetsku hrvasku latinicu (prema kojoj je formirana savremena srpska ćirilica), nego i zato što opismenjavanje surogatom srpske ćirilice, principom „piši kao što govoriš“ i „jedno slovo jedan glas“, uprošćava intelektualni razvoj i procese mišljenja. Svijest i misaoni aparat se razvijaju u složenom procesu učenja jezika i pisma, u odnosu učenja jezika i pisanja jezika kao osmišljavanja onog opaženog vidom i sluhom, koji je u slučaju srpskog savremenog opismenjavanja uslovljen principom pismenosti pismom svedenim na čulo sluha, na osnovno opažanje i signaliziranje, na nivo instinkta mimo intelektualne intepretacije, lišen procesa osmišljavanja i kreiranja simbola i pojmova za predmete i pojave.
Propaganda Austrijske monarhije i rimokatoličke misije se obračunavala sa protivnicima germanske kolonijalne kulturne politike na Balkanu, pa tako i sa Jovanom Hadžićem, a preko svojih srpskih saradnika, Vuka Karadžića i Đura Daničića, koji su se primitivno javno obračunavali sa uglednim srpskim državnim, vjerskim i kulturnim djelatnicima. O prirodi takvih polemika dovoljno govori njihov naziv u štampi kojim su naslovljavani tekstovi rasprave o pitanju „reforme srpskog jezika i pisma“ – „Utuk“, da se neistomišljenik „utuče“. Kada je prvi knjaz naslednik rodonačelnika dinastije Obrenović, Mihailo Obrenović, prihvatio austroslavistički kulturni model u Knjaževini Serbiji, srpski pisci i filolozi kontinuiteta srpskog književog jezika i predanja ćiriličke pismenosti su potisnuti iz srpske kulturne politike i školskog obrazovanja. Tako je sto pedeset godina jugoslovenske jezičke politike u srpskom narodu Jovan Hadžić predstavljan kao protivnik «narodnog» jezika koji je promovisao Vuk Karadžić, a zapravo kojeg je Austrijska carevina promovisala za vođu «borbe za srpski jezik i pravopis», kao protagonistu njemačke (austroslavističke) kolonizacije srpskog jezika.
Skoro 40 godina trajala je državna zabrana korišćenja sadašnjeg srpskog pisma u Knjaževini Serbiji, kao zabrana njemačke jezičke politike uvođenja surogata srpske ćirilice radi prevođenja srpskog naroda na latinični ekvivalent prema kojem je ćirilički surogat kreiran. Posle zvaničnog uvođenja njemačke ćirilice u Knjaževinu Srbiju decenijama je trajalo protivljenje srpskih kulturnih djelatnika i državnih službenika korišćenju sadašnje srpske ćirilice kao otpor prema latinskom germanskom rimokatoličkom prozelitskom pismu. Bilo je i fizičkih sukoba u državnim ustanovama između branitelja pravoslavnog predanja pismenosti, «debelo-jerovaca», kako su ih nazivali prolatinski reformisti, i «jerovaca», kako su pravoslavni nazivali pristalice prolatinskog prohrvatskog srpskog ćiriličkog pisma (zbog latinskog slova `J` koje je uvedeno u srpsku ćirilicu kao simbol spoja ćirilice sa latinskim pismom). Pismo koje ima jedan grafički znak drugog pisma možemo smatrati mješovitim pismom, na simboličkoj i praktičnoj ravni, jer umetnuto slovo drugog pisma mijenja jedinstveni grafički i semantički sistem pisma u koje umetnuto. Unošenje latiničnog slova J u srpski surogat ćirilice imalo je praktičnu svrhu izbacivanja ćiriličkih slova koja su glas J označavala u različitim kontekstima fonetskog i grafičkog sistema, i svrhu narušavanja opšteg sistema ćiriličke ortografije. Takođe, svi novi „ćirilički“ grafemi nove srpske ćirilice kreirani su kao kompatibilni sistemu hrvatske fonetske latinice, to jest imaju latinične ekvivalente u pismu hrvatske latinice kreirane za latinizaciju srpskog jezika koji je u tom cilju i preimenovan u „hrvatski jezik“ kao jezik porimokatoličenih slovenskih zajedica na Balkanu.
11-600×940
Koliko je kampanja njemačke slavistike u uvođenju surogata srpske ćirilice i izbacivanju ćiriličke originalne ortografije iz srpske pismenosti bila radikalna govori i „poučna“ podrugljiva priča o Jovanu Hadžiću i slovu „J“ koje je u srpsko pismo uvedeno sa reformom srpskog jezika i pisma. Priča je plasirana u 19. vijku i pričana neukom nepismenom narodu a prenosila se i u školskom sistemu Socijalističke Jugoslavije u kojem je jednostavno i brzo opismenjavanje narodnih masa bilo politički potrebno sredstvo raskida se kontinuitetom književnog jezika a kreiranja društva površne pismenosti kojim se lako manipuliše. Naime, u školskoj nastavi nam je pričano da je naš narod postao pismen zahvaljujući pismu Vuka Karadžića a da prethodnim ćiriličkim pismom nije mogao napisati sve glasove svog jezika, kao glas „J“, a kao ilustraciju nam je pričana anegdota kako je Karadžić rekao i napisao u štampi protivniku reforme srpskog jezika, Jovanu Hadžiću, da nije u srpsko pismo uvedeno slovo „J“ onda se onne bi zvao Jovan nego ovan.
KLJUČ JEZIKA SRPSKOGA
Pravi prikaz filološkog rada Jovana Hadžića dao je akademik, lingvista Meša Selimović u lingvističkoj studiji „Za i protiv Vuka“ u kojoj je sažeto prikazao suštinu filološkog rada Jovana Hadžića na osnovu Hadžićeve studije Ključ jezika srpskoga (Klюčь єzыka srbskoga), u kojoj je Jovan Hadžić pisao o smislu i odnosu jezika i pisma, o posledicama uprošćavanja smisla i svrhe pisma i književnog jezika. Meša Selimović je na početku studije ukazao na politički karakter karadžićevske austroslavističke reforme srpskog jezika i pisma zasnovane na klasnoj borbi protiv izgrađenog standarda književnog jezika i protiv opšte kulture građanske klase i aristokratije, a za kodifikovanje kao književnog jezika govora „Srba koji žive po selima daleko od gradova“ kako je napisao Vuk Karadžiić u svojoj prvoj gramatici „Pismenica serbskoga jezika po Govoru prostoga naroda napisana“, objavljenoj u Austriji 1814. godine prema preporuci austroslavističke kancelarije.
«Odlučni obračun s klasnim protivnikom osvjetljava Karadžićeve osnovne pozicije, njegovo suprotstavljanje svemu što je ta viša klasa činila i stvarala, jer je tuđe po duhu, njegovo nepovjerenje prema prečanima iz carevine, njegove neshvaćene reakcije», piše Selimović o kulturnom karakteru karadžićevske kodifikacije književnog jezika, konstatujući da je Karadžićev kurs reforme srpskog jezika bio klasna, a ne kulturna politika. «Kako je to stvarno izvlašćivanje, klasna i politička borba u najoštrijem vidu, sukobi su veoma teški i sva su sredstva dozvoljena kad treba da se onemogući klasni neprijatelj.» Revolucionarna „reforma“ srpskog jezika, pod pseudonimom demokratskih prava srpskog naroda, koju su prihvatili i sprovodili srpski socijalisti, kreirana je u programu katoličke kolonijalne politike Austrijske carevine radi razgrađivanja srpskog književnog jezika i društvene strukture srpskog naroda i svođenja kulture i pismenosti srpskog naroda na kolonijalnu kulturnu kategoriju.
vijesti-26-04-2021-60869be045b58 MEŠ
Filološki i ini tekstovi Jovana Hadžića su u jugoslovenskoj jezičkoj politici programski prikrivani i ocjenjivani kao nestručni. Međutim, radovi Jovana Hadžića su predstavljali, kao i danas, svjetski standard lingvistike, koji bi u svim razvijenim jezicima i društvima bili uzor razvoja i kodifikovanja književnog jezika, dok su u srpskoj književnosti i kulturnoj politici prognani, a u jugoslovenskoj komunističkoj kulturnoj politici kao klasni neprijatelji protjerani iz školske lektire i lingvistike.
Ključ jezika srpskog
„Principijelni stavovi Hadžićevi u polemikama o pravopisu, koje je izricao i ranije, a razradio u spisu Ključ jezika srpskog, 1852. godine, nijesu ni neozbiljni ni diletantski, kako se govorilo. (Daničić, ne zaustavljajući se na teoretskoj strani pitanja o duhu jezika, odbacio je Hadžićeva izlaganja rezolutnom primedbom, da Hadžić ne pravi razliku između jezika i pisma, što nije sasvim tačno) (o Daničiću čitaj ovdje) Taj Hadžićev članak nije do danas u literaturi uopšte citiran, pominjan je i odbacivan uz uopštene negativne ocjene, a kako mi se čini da je značajan iznijeću iz njega osnovne misli.
Jovan Hadžić kaže da razgovori o jeziku i pravopisu treba da budu naučno zasnovani, da sve predloge treba potkrepiti naučnim argumentima (čime aludira na empiričko iskustvo Karadžićevo, koje je osnova njegovih stavova i zaključaka). „Dok nam nije poznata priroda jezika uopšte…donde se ne može o pravopisu razumno i osnovano misliti.“ Izlažući teorije o postanku jezika, Hadžić kaže da su jedni nalazili u jeziku neki „božanstveni stroj“ i pripisivali njegov izvor i postanak samome Bogu; drugi su govorili da je ljudski jezik isto što i „izdavanje“ glasova životinja, a glasovi životinja da su isto što i jezik ljudi, sredstvo sporazumevanja. Tako su mislili Kondijak i Ruso. Međutim, Herder (O izvoru jezika) dokazuje da se izvor jezika ima tražiti u samom čovjeku, prema tome da čovjek kao čovjek može i mora pronaći jezik.
Posledice prihvatanja takve pozitivističko-antropološke teze su važne. Jer, ako je jezik proizvod čovjeka kao čovjeka, tj. umne i osjećajne snage i prirode čovjekove, ogledalo i vidljiv znak jednog unutrašnjeg ustrojstva, savršenstva i života, onda je to svjesna ljudska tvorevina, stvorena i kontrolisana razumom, kao rezultat cjelokupnog bića i razvitka čovjekova. Ako je, međutim, jezik stihijna tvorevina, u osnovi isti kao glasovi životinja i zvuci prirode, onda je nepotčinjen razumu, jer ga razum nije ni stvorio, nego kruta potreba i stihijna nevolja. Onda ga i registrujemo pasivno, i primamo uhom, poštujući njegovu prirodnu autentičnost. Razlika je, prema tome, i u pravopisu: da li treba pisati ono što se čuje ili ono što se zna.
Proizvod čovjeka kao čovjeka (čime se misli na sveukupnost čovjekovu i naročito na aktivnu ulogu i učešće razuma u njegovu stvaranju), jezik ima svoje ustrojstvo i svoju zakonitost kojom živi. Ovo ustrojstvo mora biti isto kao i ustrojstvo razuma, tako i mora biti i jedna mjera kroja i savršenstva. U razumu oživeo je i živi jezik, u jeziku živi razum. Kod Grka je logos, riječ, isto što i razum, i slovesan isto što i razuman. Zato, ako hoćemo da imamo pojam o jeziku, moramo ispitati prirodu i snagu razuma, jer je jezik pravi oblik i otpečatak razuma.
Jezik, kao proizvod, pretpostavlja snagu koja ga stvara, a koja se dugo prilagođavala trudeći se da nađe simbole za misli. Čovek razlikuje stvar od stvari, svojstvo od svojstva, i može da ih izdvaja i raspoznaje jedne među drugima. Zatim, čovek je dio ovoga svijeta i, kao takav, on s cijelim svijetom, a naročito s predmetima koji ga okružavaju, u neposrednoj je vezi. Čovjek djeluje na materiju (tvar), a materija na čovjeka, i to uzajamno dejstvo ima svoje spoljašnje manifestacije i unutrašnje odjeke. Ne djeluje samo materija na čovjeka, već i čovek „svoje unutrašnje dejstvo izliva“ na materiju i od nje „dejstvo prima“. Tu leži prvi začetak jezika, prvo označavanje misli i predmeta, prvi postanak riječi.
Riječi su neposredni znaci misli, a posredno znaci predmeta. Ova distinkcija je veoma značajna, jer to znači da riječi nisu samo nazivi predmeta, već da označavaju cjelokupnost čovjekovu, njegov odnos prema imenovanoj stvari, da imaju, dakle, svoju saznajnu i emocionalno-psihološku stranu, da neposredno označavaju misao ljudsku u svoj njenoj složenosti, a tek posredno odražavaju predmet. To pretpostavlja angažovanje čovekove misli u cjelini, a ne samo angažovanje čula, ili ma kog izdvojenog, nekompleksnog načina primanja. Riječi se saopštavaju ili govorom ili pismom, a oba ova načina služe za saopštavanje misli. Oba načina su podložna misli i razumu, a među sobom su naporedna (coordinata). Govor se neposredno odnosi na sluh i ovome se prilagođava; pismo se neposredno odnosi na oko, i mora mu se prilagođavati. Razum i misli upravljaju i određuju oboje.
Da je pisanje neposredno potčinjeno mišljenju, a tek posredno govoru, i neposredno oku a ne sluhu, i da je pisanje prema govoru uporedno a ne podređeno, vidi se i otuda što gluhonijemi, koji nemaju sluha i ne čuju govor, samim razumom i očima tačno nauče pismom izražavati svoje misli i razumevati jedan drugoga; a to ne bi bilo moguće kad bi pismo bilo neposredno podložno govoru i sluhu.
Svaki jezik, postepeno i sa vremenom, razvija se sve više; razvijajući se, jezik se, naravno, i mijenja; dakle, nikako ne ostaje u jednom stanju. Ova evolucija nije mehanička ni ravnomjerna. Veći ili manji razvitak ukazuje na duže ili kraće vrijeme razvijanja, mada neke okolnosti mogu razvitak jezika i ubrzati, kao: prirodna živost i brzina uma, intenzitet i snaga imaginacije, kontakt s razvijenim narodima i njihovim jezicima. I u svakom pojedinačnom jeziku nalazimo narečja manje ili više razvijena, mada je jezik jednog naroda istovremeno nastao; i tu možemo reći da su različite okolnosti mogle ubrzati ili usporiti razvitak jednog jezika.
Razvitak jezika razlikuje se od kulture jezika. Jezik se razvija prirodnim putem, spontano, uporedo sa razvijanjem svih oblasti života. Kultivisanje jezika biva pismenim putem, svjesno. Razvitak jezika počinje sa nastankom jezika, a kultura jezika sa pismenošću. Razvijanjem jezik se preinačava i mijenja; kultivisanjem jezik se utvrđuje i oplemenjuje. Uočavajući stepen razvitka, kultivisanjem treba nastojati da se sačuva snaga i ustrojstvo jezika u cjelini, da se održi njegova vitalnost, da se razumno okrepe njegove oslabele žile, da se ne izgube njegovi hraniteljski sokovi. Jezik je živ organizam, rijeka koja neprestano teče, i neprestano se bistri i muti. Ako se samo stihijno razvija, ostaće neoblagorođen; ali ako se odvoji od naroda, usahnuće njegovi tvorački tokovi. Rešenje je, prema smislu svega ovoga što Hadžić kaže, da se u stvaranju književnog jezika spoje neiscrpni narodni izvor i stvaralački napor književnika. “
Meša Selimović: Za i protiv Vuka; Matica srpska, Novi Sad, 1967.
