Srpska kultura iznedrila je izuzetne umetnike i umetnice. Njihova izuzetnost je pre svega bila plod njihove darovitosti ali i duhovnog bogatstva koje su crpeli iz svoje kulture i tradicije.
Neki od njih, biće upisani u istoriju srpske kulture po tome što su u nekom njenom segmentu bili pioniri i začetnici, osnivači i pokretači, ali i darodavci i dobročinitelji, te ličnosti za primer na koje su se potonje generacije s ponosom ugledale. Jedan od takvih divova srpske kulture jeste i darovita kći srpskoga naroda – Katarina Ivanović, prva srpska slikarka i prva žena akademik u Srba!
Još od detinjstva pokazivala je sklonost ka umetnosti
Katarina Ivanović rođena je 1811. godine u mađarskom gradu Vespremu (ili Vesprim), u dobrostojećoj srpskoj porodici Ivanović. Detinjstvo i mladost provela je u obližnjem Stonom Beogradu. Još od detinjstva pokazivala je sklonost ka umetnosti.
Njen dar za crtanje i slikanje već na samom početku njenog života, opredelio ju je na stvaralački rad, odricanje u ime umetnosti i potpunu posvećenost njenoj najvećoj ljubavi ̶ slikarstvu.
Prva znanja i slikarske veštine stekla je u Stonom Beogradu od jednog nepoznatog, putujućeg učitelja. Kasnije se školovala u Pešti, Beču, Minhenu, Parizu, Italiji i Holandiji.
Iako u početku nije naišla na odobravanje svojih roditelja Lazara i Marije koji su smatrali da je njena odluka da postane slikarka, po merilima tadašnjeg društva, bila neprimerena, njen slikarski talenat podržale su mecene koje su joj pomogle da se školuje i usavršava.
Počela je da uči slikarstvo u ateljeu Jozefa Peškija
Zahvaljujući novčanoj pomoći trgovca Georgija Stankovića (jednog od osnivača Matice srpske), Katarina Ivanović imala je mogućnost da počne da uči slikarstvo u ateljeu Jozefa Peškija (1795-1862). Nešto kasnije, njenu darovitost i želju da se usavršava pomogla je uticajna i imućna mađarska grofica Čaki, koja joj je omogućila da se školuje na prestižnoj Bečkoj likovnoj akademiji.
Tokom boravka u Pešti, Katarina Ivanović suočavala se i sa brojnim problemima koji su predstavljali veliku prepreku za njen stvaralački uspon i dalje usavršavanje. U rasponu od dve godine umrla su joj oba roditelja, te je ona ostala sama, prepuštena sredini u kojoj se našla. Srećom, krug prijatelja koje je stekla u Pešti, na čelu sa njenim prijateljem Teodorom Pavlovićem, pomogao joj je da prebrodi teške trenutke i u potpunosti se posveti slikarstvu i umetnosti.
Prvi slikarski rad
Upravo u periodu dok je bila učenica slikarskog ateljea Jozefa Peškija, nastao je i njen prvi poznati slikarski rad – „Autoportret” iz 1835. Svoj prvi „Autoportret” Katarina Ivanović počela je da slika 1832. godine, da bi ga dovršila dve godine kasnije.
Godine 1836, već kao studentkinja Bečke likovne akademije, Katarina je naslikala još jedan „Autoportret” koji je izlagan na godišnjoj izložbi studenata Akademije i koji je postigao zapažen uspeh. Ova slika, koja je daleko čuvenija od prvog „Autoportreta”, postala je zaštitni znak njenog slikarskog opusa.
Bečki život Katarine Ivanović
Katarina Ivanović u Beč je otišla kako bi započela studije slikarstva na prestižnoj Bečkoj likovnoj akademiji na koju se upisala 1835. godine i to kao vanredni student s obzirom na to da u to vreme žene nisu imale pristupa Akademiji. Svoj boravak u Beču iskoristila je pre svega kako bi se obrazovala.
No, njeno učenje i usavršavanje nije se završavalo samo u okviru Odeljenja za devojke pri Bečkoj likovnoj akademiji, već se širilo kako se širio njen krug prijatelja koje je tamo stekla. Tokom druge godine studija na Bečkoj likovnoj akademiji, ime Katarine Ivanović prvi put se pojavljuje u štampi i to u „Serbskom narodnom listu”, kroz napis čiji je autor bio njen prijatelj Teodor Pavlović.
Ubrzo potom, Katarina proširuje krug svojih prijatelja u Beču, pre svega tu je Vuk Karadžić i grupa istomišljenika okupljenih oko Vuka. Pored Vuka Karadžića, moralnu i prijateljsku podršku daje joj i pesnik Sima Milutinović Sarajlija. Umetnička veza i uzajamno poštovanje ova dva umetnika rezultirala je jednim poetskim i jednim slikarskim ostvarenjem. Tako je Sima Milutinović Sarajlija, u čast svoje prijateljice Katarine Ivanović, spevao stihove pesme „Trojesestarstvo”, štampane u Lajpcigu 1837. godine.
Sarajlijina pesma u čast „najprvoj Serb-Krasarki” glasi:
Sve pojasa… draži Afrotiske
Nek Amore ljupke zabaljkaju
Nek po harfe žicamʼ Eolijske
Lahorčići lahko udarkaju;
Alʼ Serb-vila rada pevakinja
Pazi, cjeni jošte uzvišava
Sve što radi njena sestrakinja
Svoj li život čime dokrašava.
Svuđ je čega no u Beču nešta
Što još i Feb dosle ti ne viđe:
„Srb-djevojka kist vladati vješta”!
Jelʼ to bilo još ikada igđe?
Sobom nežna nežno iskraskava
U obliku sve pričerke lica,
Odobrenje znalca izlaskava;
Radosna joj njena rodilica!
Još se trudi, još ozbilja uči
Da bʼ iskustvu verha dokučila
I kad o tom već se tolʼko muči
Serpstvo i tim Bog daj! ovjenčala!
Ove lʼ pjesne tebi sʼ posvećaju
A da s tobom Serpke nakićaju…
U znak svojevrsne zahvalnosti za ove stihove, Katarina Ivanović odužila se velikom pesniku i pobratimu, naslikavši portret koji je nazvala „Sima Milutinović Sarajlija”.
Osim što je stekla zavidni broj prijatelja i poklonika svoje umetnosti, Katarina Ivanović je svoj studijski boravak u Beču iskoristila kako bi se približila „serbskoj omladini” i njenim idejama, potom idejama nacionalnog preporoda ali i kako bi se pretplatila na srpske knjige i novine i na taj način se približila kulturi iz koje je i sama potekla.
Otuda i njena snažna želja da slika istorijske kompozicije. Poznato je da je Katarina bila veliki rodoljub, što uostalom pokazuju njena slikarska dela i njena odluka da svoj legat pokloni svom srpskom rodu.
Sudbinski susret sa Nikolom Krstićem i put u Srpsko učeno društvo
Život Katarine Ivanović oličen je u opiranju tadašnjim društvenim prilikama a ona sama, kao umetnica, pokazivala je izuzetnu zrelost i spremnost za put ka emancipaciji žena. Koliko god da joj je bilo teško, koliko god da je bila neshvaćena, ona nije odustajala, već naprotiv, bila je i više nego odlučna u nameri da se izbori za pravo na svoje stvaralaštvo.
Ona je u tom smislu bila pionirka jer se, uz Minu Karadžić i Poleksiju Todorović, svrstala u slikarke koje su obeležile 19. vek u istoriji srpskog slikarstva.
Za stvaralački opus Katarine Ivanović ali i za njenu celokupnu slikarsku ostavštinu, zaslužan je sudbinski susret sa filozofom, pravnikom i istoričarem dr Nikolom Krstićem (1829-1902). Taj susret odigrao se 1873. godine kada je Nikola Krstić u svojstvu izaslanika Srpskog učenog društva došao u Ugarsku a zahvaljujući njemu, sve ono što je Katarina Ivanović svojim slikarskim kistom naslikala, ostalo je trajno sačuvano za potonje generacije.
Sve svoje slike je zaveštala srpskom rodu
Nikola Krstić je kao izaslanik Srpskog učenog društva preduzeo određene korake kako bi u delo sproveo izričitu želju Katarine Ivanović da sve svoje slike zavešta svom srpskog rodu, i to u vidu legata. Odmah nakon što je prihvatio njen legat, Krstić je organizovao njen prijem u članstvo Srpskog učenog društva čime je Katarina Ivanović postala prva žena akademik u Srba!
Srećom po njeno slikarsko delo, legat koji je činila sabrana zbirka od dvadeset i tri slike trajno je smeštena u Narodni muzej. Ovaj darodavni čin Katarine Ivanović, posebno je dobio na značaju nakon njene smrti.
Značaj dela prve srpske slikarke akademika
O značaju čina prve srpske slikarke govore u prilog i reči koje je Uprava Narodnog muzeja izrekla, odajući tako počast i priznanje ženi koja je to svojim likom i delom u potpunosti zaslužila: „Sve te slike imaju ne samo svoju nacionalnu, nego i umetničku vrednost. One su jasno svedočanstvo da je naš narod kulturan, kada u njemu i ženske, danom prilikom, mogu da dođu do znatnog savršenstva u umetnosti. Ujedno je ovo lep primer srbskog rodoljublja, i kako svesna Srbkinja, ma po mestu bila član koje druge države, smatra danas Beograd za kulturno središte celokupnog naroda našeg”.
Nakon što je i zvanično postala član Srpskog učenog društva a njen legat prihvaćen čime je njeno delo vraćeno u okrilje srpske umetnosti, Katarina je u znak zahvalnosti, uzvratila pismom u kome je napisala: „Ja, kojoj su dani izbrojani zadovoljno umirem, a Vama, Gospodo moja, za ljudstvo, za rod mili, za uveličavalje ljubljene domovine Vaše, dug i srećan život želeći, i večnu hvalu Vam za dično mi odlikovanje odavajući, jesam…”.
Put po Evropi i dolazak u Beograd
Nakon završenih studija, Katarina iz Beča kreće put Minhena. No, pre nego što će stići u ovaj nemački grad, Katarina nakratko posećuje Pariz, potom odlazi u Italiju i Holandiju. U prestonici Bavarske, Katarina boravi od 1844. do 1846. godine.
Ono za čim je Katarina tragala jesu slikarski uzori za rad na istorijskim kompozicijama kojima se nešto kasnije i posvetila. Nakon dvogodišnjeg boravka u Minhenu, Katarina se nakratko vraća u Stoni Beograd odakle odlazi za Srbiju, odnosno Beograd gde će boraviti od 1846. do 1847. godine.
Lepo prihvaćena u umetničkim krugovima
U vreme svog boravka u Beogradu, vodeće ličnosti u srpskom slikarstvu bili su Dimitrije Avramović, Jovan Popović i Uroš Knežević. S obzirom na to da je Katarina bila žena, odnosno redak primer umetnice toga doba, na nju se nije gledalo kao na konkurenciju te su je u umetničkim krugovima lepo prihvatili.
Katarina je svoj boravak u Beogradu iskoristila da po narudžbini naslika portrete nekih značajnih ličnosti toga doba. No, njena namera je pre svega bila da svojim kistom ovekoveči događaje iz slavne prošlosti svoga naroda.
Nije najbolje prihvaćena u Beogradu
Ipak, ubrzo će joj sve nade biti srušene, jer njena zamisao nije bila najbolje prihvaćena u dvorskim krugovima i beogradskoj sredini, te se ona, tako obeshrabrena, vraća slikanju portreta. Nakon Beograda odlazi u Zagreb sa pismom preporuke Franje Zaha: „Jedna srbska umetnica! Doista retkost! Ja sam uveren da je već samo to dovoljno da kad čoveka, koji ima smisla za umetnost kao vi, probudi naklonost prema g-đici Ivanović.
Mogu li vam bolje preporučiti nego ako vam reknem da je g-đica Ivanović zamenila Minhen s Beogradom iz ljubavi prema domovini. Stoga nije mogla steći u tom društvu zasluženog priznanja. Zbog toga se ne bi nipošto potužila da je mogla ma kakvo zaposlenje koje bi odgovaralo njenom talentu. Niko se nije mogao da od nje naruči jednu historijsku sliku. Morala se zadovoljiti porudžbinom portreta.”
Iako je svoje rodoljublje jasno iskazala, tako što se nije odlučila na privlačni život u modernim evropskim prestonicama već kako bi se pre svega u svojoj srpskoj sredini ostvarila kao slikar istorijskih kompozicija, ipak, razočarana što u svojoj nameri nije uspela, Katarina se vraća u Stoni Beograd gde će ostati do kraja svog života.
Slikarski kist Katarine Ivanović
Bez obzira na to što Katarina Ivanović nije izvršila značajniji uticaj na tokove srpskog slikarstva toga doba, ona je svakako ostavila traga svojim izvanrednim slikarskim delima, ponajviše žanr-kompozicijama ali i portretima i slikama mrtve prirode.
Prvo značajnije slikarsko delo Katarine Ivanović je „Autoportret” iz 1836. godine.
Ovo je jedno od retkih dela srpskog slikarstva koje je odmah po nastanku, odnosno po izlaganju, napravilo veliki uspeh, prepoznato od strane stručne javnosti te tako postalo zaštitni znak ne samo slikarskog opusa Katarine Ivanović, već i celokupnog srpskog slikarstva u stilu bidermajera.
Naslikala je i dva portreta kneginje Perside Karađorđević
Oba su nastala u Beogradu, pretpostavlja se kao zvanična narudžbina. Jedan od ova dva portreta nazvan je „Žena u plavom libadetu”, a zapravo „Portret kneginje Perside Karađorđević”.
Katarina Ivanović je svoju slikarsku veštinu potvrdila i kada je u pitanju bila mrtva priroda. Njena slikarska kompozicija „Korpa sa grožđem”, nastala je 1837. godine i tom slikom srpsko slikarstvo dobija prvu i tematski i likovno zaokruženu mrtvu prirodu. Ova slika nastala je po uzoru na istoimenu sliku holandskog slikara Jana Fita.
Još jedna zanimljiva slikarska kompozicija mrtve prirode pod nazivom „Italijanski vinogradar” inspirisana je njenim putovanjem u Italiju, dok je slika „Starica se moli pred obed” inspirisana njenim putovanjem u Holandiju.
Istorijske kompozicije
Kada su u pitanju istorijske kompozije, Katarina Ivanović je u srpsko slikarstvo unela dozu romantičarskog idealizma. Teme koje su okupirale njenu umetničku maštu jesu istorijske teme, pre svega Prvi srpski ustanak. Prva značajnija slikarska kompozicija iz ovog opusa je slika „Osvajanje Beograda”.
Slika je nastala u Stonom Beogradu između 1865. i 1873. godine. Katarina je ovu sliku nazvala „Uzun Mirko” ili „Osvajanje Beograda 1806”. U središtu slikarske kompozicije nalazi se Uzun Mirko Apostolović, okružen ostalim srpskim ustanicima među kojima se u vrlo realističnom maniru ističe Petar Jokić.
Istinski rodoljub i patriota
Nažalost, ova slika umetnici nije donela očekivani uspeh jer je doživela slab prijem u tadašnjim dvorskim krugovima. Koliko god njene slikarske kompozicije iz ovog opusa pokazivale određene nesavršenosti, one su zapravo odraz njenih razmišljanja o odnosu srpskog i mađarskog naroda, kao i pokazatelj njenih neostvarenih ambicija kada je u pitanju istorijsko slikarstvo.
Treba razumeti njene namere, jer je kao istinski rodoljub imala snažnu potrebu da kao umetnica izrazi svoje patriotsko osećanje i da ga pretoči u slikarska dela koja će ostaviti kao trajni amanet svom rodu.
Jedna od poslednjih slika Katarine Ivanović bila je ikonografski vrlo složena slika pod nazivom „Mile vesti”.
Odlazak prve srpske dame sa kistom
Katarina Ivanović je za života ostvarila mnogo. Postala je prva srpska slikarka i prva žena akademik u Srba. Bavila se onim što je najviše volela i tome bila predana do poslednjeg daha. Nije dozvolila da je savladaju palanački mentalitet i snažne predrasude toga doba. Hrabro se borila za svoju umetnost a srpskom rodu u amanet je ostavila ono najdragocenije-svoje slike!
Umrla je 1882. godine u Stonom Beogradu, gde je i sahranjena. Tek 1967. godine, zahvalni sunarodnici su njene posmrtne ostatke preneli na Novo Groblje u Beogradu, gde i danas počiva ova vrla žena srpske kulture i umetnosti.
„Živela je život koji joj neće dati umreti, jer je ime besmrtno sviju onih, koji su osećali i radili za svoj rod” ̶ Mihajlo Valtrović
