Jermeni u Srbiji: Duga zajednička istorija i njeni iščezli tragovi

Na trotoaru jedne od najprometnijih novosadskih ulica, u Bulevaru Mihajla Pupina, blizu podzemnog prolaza i stanice gradskog prevoza, decenijama stoji jedan spomenik. Ne zna se šta je na njemu intrigantnije – imena uklesana na ružičastom kamenom postamentu, tekst ispisan arhaičnom varijantom nemačkog jezika, ili bele mermerne lobanje na vrhu postamenta koje drže još jednu ploču na kojoj se nalaze plamteća srca sa ispisanom reči: „Nerazdvojivo.“

Šta ovaj spomenik predstavlja za većinu prolaznika predstavlja nepoznanicu, kao i da se ispod njega nalazi grobnica u kojoj su pohranjeni posmrtni ostaci jermenske porodice Čenazi i brojnih Jermena. U neposrednoj blizini spomenika, na mestu današnjeg poslovnog kompleksa, pre samo šest decenija nalazila i jermenska crkva.

Prvi Jermeni na Balkanu

Tačnih podataka o prvim naseljavanjima Jermena na područje Balkana nema. Najverovatnije se njihova seoba sa Kavkaza na naše prostore desila tokom 10. i 11. veka, nakon najezde Turaka i pada tadašnje jermenske prestonice Ani u turske ruke 1064. godine.

Predanje kaže da su Jermeni u Srbiju došli na poziv Svetog Save koji je navodno bio oduševljen njihovim graditeljskim poduhvatima. Oni su taj poziv prihvatili i, opet po predanju, sagradili najpre manastir Vitovnicu u Braničevskom okrugu. Ipak, ovaj manastir je nastao znatno kasnije, krajem 13. veka, za vreme kralja Milutina, ali u njegovom podizanju su zaista učestvovali jermenski graditelji. O tome svedoči dvojezična ktitorska ploča na manastiru, na kojoj piše:

„U ime Oca i Sina i Svetog duha ja Ladon Babugov sin podigoh crkvu u ime svetog Jakoba patrijarha i Svetog Petra apostola za spomen moj i roditelja mojih (…) v leto godine jermenske 667.“

U kasnijim predanjima o Kosovskoj bici pominje se i jermenski odred koji je bio deo snaga turske vojske, ali je tokom bitke prešao na srpsku stranu. Preživeli pripadnici ovog odreda posle bitke su se navodno naselili u okolini Sokobanje, i tu osnovali manastir po imenu Jermenčić. Ipak, kako o tome ne postoje materijalni tragovi, ova priča verovatno spada u domen legendi.

Prva jermenska kolonija u Beogradu

Pisani tragovi o prisustvu Jermena na Balkanu sporadični su sve do 16. veka, kada se oni pojavljuju na istorijskoj sceni kao vešti trgovci i zanatlije. Prvi zabeleženi istaknuti članovi beogradske jermenske zajednice su Aslan i Alpiar Bagratuni, koji su se u Beograd doselili 1521, što se vidi iz jednog dokumenta koji se čuva u jermenskom manastiru u Veneciji. U njemu se navodi da su njih dvojica obilato pomagali jermensku crkvu u Beogradu.

Ova jermenska crkva se nalazila kod Obilićevog venca, gde su tokom arheoloških iskopavanja pronađena tri nadgrobna spomenika iz 17. veka. Njihova izuzetna umetnička vrednost potvrdila je mišljenje o Jermenima kao veštim kamenorescima i graditeljima. Ove tri ploče danas su izložene na otvorenom na Kalemegdanu, u neposrednoj blizini Republičkog zavoda za zaštitu spomenika.

Beogradske Jermene i njihovu trgovačku i zanatlijsku veštinu pominju razni putopisci, među kojima i Edvard Braun, lekar engleskog kralja, koji 1699, u svoj dnevnik sa putovanja Otomanskim carstvom zapisuje:

„Odseli smo kod nekog jermenskog trgovca, gde nam je bilo udobno. Posetili smo i nekoliko drugih jermenskih trgovaca, koji su poizgrađivali lepe kuće. Jedna je imala česmu i lepo kupatilo i peći; tu smo bili dobro počašćeni kafom, šerbetom i izvrsnim vinom, kakvo daje susedna zemlja. Ovi Jermeni rastureni su po svima trgovačkim mestima i imaju svoju crkvu u Beogradu.“

Verski raskol 

Više podataka o životu jermenske zajednice kod nas potiče iz prve polovine 18. veka, kada je Beograd bio pod Austrijom, i to usled verskog raskola, između poklonika Jermenske apostolske crkve i tada novoformirane Jermenske katoličke crkve.

Naime, hrišćanstvo je u Jermeniju došlo vrlo rano, a za zvaničnu državnu religiju proglašeno je još 301. godine. Pored Koptske i Sirijske crkve, Jermenska apostolska crkva je jedna od crkava koja je kao osnovu svoje verske dogme prihvatila monofizitstvo, odnosno učenje da je u Hristu prisutna samo jedna, božanska, a ne i ljudska priroda, za razliku od drugih crkava, utemeljenih u učenju o postojanju dve prirode u Hristu, božanske i ljudske. Ustrojstvo i verski obredi Jermenske apostolske crkve, kao i Koptske i Sirijske, bliži su pravoslavnoj varijanti hrišćanstva, tako da se one nekada označavaju kao orijentalno-pravoslavne crkve.

Raskol unutar Jermenske crkve nastupio je u 17. veku, kada je deo jermenske crkvene jerarhije i vernika, najpre u Poljskoj 1630, osnovao Jermensku katoličku crkvu, koja je u bogosluženju zadržala jermenski jezik i liturgijske obrede, ali je za vrhovnog poglavara priznala rimskog papu. Godine 1742. papa Benedikt XIV je i zvanično proglasio Jermensku katoličku crkvu sa sedištem u Libanu. Vremenom je ova crkva uzela primat u jermenskoj emigraciji, dok je u samoj Jermeniji do danas dominantna ostala Jermenska apostolska crkva.

Važan jermenski verski i kulturni centar početkom 18. veka postao je manastir na ostrvu San Lazaro u Veneciji. Njegov nastanak se veže za jermenskog monaha Mehitara Sebastacija. Nakon neuspelih pokušaja da u Istanbulu reformiše Jermensku apostolsku crkvu, Mehitar je sa svojim sledbenicima priznao papu za vrhovnog poglavara, i 1701. godine, sa još 16 monaha, osnovao crkveni red koji je po njemu nazvan Mehitaristički.

Proteran iz Istanbula, on se uputio najpre u Metoniju na Peloponezu gde je osnovao manastir, a bežeći potom pred Turcima koji su ovaj manastir uništili, na ostrvu San Lazaro u venecijanskoj laguni 1717. osniva jermenski manastir, poznat kao San Lazzaro degli Armeni, i u njemu misionarski centar, štampariju i bolnicu. Ovaj manastir je vremenom postao jedan od centara jermenske kulture sa bibliotekom koja danas broji preko 150.000 naslova.

Grupa monaha iz Venecije potom 1773. prelazi u Trst, gde osniva štampariju za knjige na tzv. orijentalnim jezicima, da bi se zbog Napoleonovih osvajanja 1810. godine preselili u Beč. Tu im je dodeljen jedan stari kapucinski manastir za novo sedište, i dobijaju i dozvolu za rad štamparije, koja ubrzo postaje jedna od najvećih u austrijskoj carevini.

Mehitaristi su razvili razgranatu misionarsku delatnost. Još početkom 18. veka poslali su svoju misiju na prostor Balkana. U Beogradu su zatekli Jermene pod upravom Jermenske apostolske crkve.

Na početku je podela po crkvenoj osnovi među beogradskim Jermenima bila prilično oštra, što je uslovilo i dva bogoslužbena mesta u gradu. Jermenski pravoslavci trpeli su velike pritiske kako bi prešli u Jermensku katoličku crkvu, a položaj je u nekim trenucima bio toliko težak da su pravoslavni Jermeni radije birali da odu nazad u Tursku, nego da priđu drugoj crkvi.

A onda, godine 1739. Beograd osvajaju Turci, a Jermeni, zajedno sa Austrijancima i Srbima, beže u Vojvodinu. Ostalo je zabeleženo da je jermenski sveštenik Jakov Erzerumski bio taj koji je uoči pada Beograda uspeo da gotovo kompletnu jermensku zajednicu iz Beograda lađom prebaci Dunavom do Novog Sada. O dramatičnosti tog trenutka slikovito govori pismo koje je 28. jula 1739. napisao jermenski sveštenik Mikael Sebastaci:

„Svi Jermeni koji su ostali u gradu i ja pokušavamo da se izbavimo odavde ako je ikako moguće. Već tri dana Turci opkoljavaju a njihovi (Austrijanaca) brodovi su se skrili na bezbedno mesto, podigli mostove i njihova vojska je danas nestala. Svakog časa Turci jačaju i na svakom koraku utvrđuju topove. Svakome u gradu je lice bledo kao krpa a srce obamrlo. Da vam je da vidite situaciju u gradu: do sada nije dospeo nijedan kuršum, a tursko mnoštvo već zadaje ogromni strah.“

Jermeni u Vojvodini

Po dolasku u Vojvodinu Jermeni su dobili gotova sva verska prava, ali najvećim delom u okviru Jermenske katoličke crkve, koja je uskoro i postala jedina jermenska verska zajednica na ovom prostoru.

Jermenska kolonija je brojala oko 150 članova, i naselila se na prostoru tzv. Petrovaradinskog Šanca, u blizini Petrovaradinske tvrđave, gde su tada uglavnom živele izbeglice iz Bosne, Grci i Srbi, da bi im se kasnije pridružili Nemci. Iskoristivši povoljnu priliku, svi oni zajedno su 1748. uspeli da od carice Marije Terezije za svoje naselje dobiju status slobodnog kraljevskog grada, i za to platitili 80.000 forinti. Grad se od tada naziva Neoplanta, ili u srpskoj verziji – Novi Sad.

Jermeni u Novom Sadu su postali poznati kao vešti trgovci vunom, začinima, kafom, šećerom i plemenitim metalima, a kasnije su se naseljavali i u drugim krajevima Vojvodine, najvećim delom u Banatu, gde je deo bogatih Jermena kupovao velika imanja. Stečeno bogatstvo ulagali su u školovanje novih generacija, pa su do kraja 18. veka mnogi Jermeni nalazili posao u austrijskoj administraciji. Generalno, Jermeni su na prostoru današnje Vojvodine uspeli da se prilično dobre uklope, posebno u urbanim sredinama.

Pored trgovine, najčešće su se bavili krznarstvom i zlatarstvom, ali su držali i kafane. Kako je posao s kafanama rastao, ostalo je zabeleženo da je 1778. godine Marija Terezija morala da reaguje zabranom Jermenima da se bave prodajom alkohola.

Jedna od najbogatijih i najvećih zemljoposedničkih porodica u Vojvodini bila je jermenska porodica Čenazi, koja je u Novi Sad došla iz Beograda 1739. godine. Zahvaljujući njoj u gradu je podignuta Jermenska crkva, a članovi ove porodice su u nekoliko generacija postajali gradski senatori. O bogatstvu i moći Čanazija svedoči i sačuvana porodična grobnica u Novom Sadu u kojoj je sahranjen Simeon Čenazi, oženjen Anom Marijom Klarom Tomanović. Kasnije je porodica osiromašila, a potomci se raselili. Pored Čenazija, poznate jermenske porodice bile su Avedik, Agamal, Minar, Markar i druge.

Ašot Ovakimjan u knjizi Srbi i Armeni. Kulturne i književne veze od kraja XVIII do početka XX veka piše kako su se prve generacije Jermena u Novom sadu čvrsto držale svoje kulture i kako su se od sugrađana razlikovali i po odeći, pošto su nosili karakteristične ogrtače sa razvezanim rukavima, široke pantalone i fesove. Kako je vreme prolazilo i kako su dolazile nove generacije, ovo je polako nestajalo.

Vukova i Njegoševa dela u jermenskoj štampariji

Jermenskoj štampariji mihitarista u Beču, koja je počela da radi 1812. godine, Vuk Karadžić je na preporuku Jerneja Kopitara poverio štampu svojih knjiga, tako da su Jermeni bili ti koji su prvi izradili štamparska ćirilična slova nastala po Vukovoj reformi. Proces izrade olovnih slova u jermenskoj štampariji nadgledao je lično Vuk.

U ovoj štampariji je 1818. novom srpskom azbukom odštampan Vukov Srpski rječnik i njegov prevod Novog zavjeta 1847. godine, kao i niz drugih Vukovih knjiga. Uz protivljenje Karlovačke mitropolije Vukovom pravopisu, i Kneževina Srbija je zvanično zabranila distribuciju ovih knjiga u zemlji pod obrazloženjem da je ona štampana od „druge strane“, tj. od Jermena.

Iste godine kad je odštampan Vukov prevod Novog zavjeta, u jermenskoj štampariji u Beču odštampane su i Pesme Branka Radičevića i prvo izdanje Njegoševog Gorskog vijenca. Štampanje Gorskog vijenca, koji je finansirao Spiridon Stariji Gopčević, nadgledao je lično Njegoš, koji je u jermenskom manastiru boravio 1847. godine, kada je napisao i pesmu „Pozdrav rodu iz Beča 1847“.

U ovoj štampariji je odštampano preko dvesta srpskih knjiga, od kojih veliki broj kapitalnih izdanja za srpsku kulturu. Dobar deo njih je danas digitalizovan i dostupan na sajtu Biblioteke Matice srpske.

Štamparija je aktivno sa ručnim slogom radila sve do 1999. godine. „Nešto pre toga ponudila je na prodaju stara olovna slova raznih azbuka, pored ostalog i prve Vukove srpske ćirilice. Srbija nije našla za potrebno da relativno jeftino otkupi taj slog, koji bi za mnoge poznavaoce imao vrednost relikvije, tako da je pretopljen u olovo i prodat kao sirovina“, pisao je Jovan Hiršl.

Prva jermenska crkva

Nedugo po prelasku iz Beograda u Novi Sad, 1739. godine došlo je do podizanja prve jermenske crkve. Ona se nalazila nekoliko stotina metara od današnjeg Trga slobode. Gradnja crkve posvećene Svetom Grigoriju Prosvetitelju i parohijskog doma započeta je 1744, a završena je dve godine kasnije.

Najveći priložnik crkve bio je Jovan Čenazi, jedno vreme i gradski senator. Na njegovom grobu pisalo je: „Gospodin Joanes Džan azizjan Šorotski, požive ovde neko vreme u izgnaništvu. Bio je dobar i pomagao je sirotinju, požive šezdeset sedam godina i potom upokoji se u Gospodu blagom smrću i bi sahranjen u ovom raskošnom grobu.“

Fotografije stare crkve nisu sačuvane, kao ni detaljni opisi njenog izgleda. Na starim crtežima jermenska crkva nije bila uočljiva, iako je ucrtana na graviri Zaharija Orfelina iz 1774. godine.

Istoričarka Ljiljana Lazić je u knjizi Jermenska crkva u Novom Sadu. Izbrisana baština, najopsežnijoj studiji o istorijatu ove crkve, koja je pratila istoimenu izložbu u Muzeju grada Novog Sada 2014. godine, napisala sledeće:

„Detaljnijih opisa prve crkve Jermena u Novom Sadu nema, ali se izvesna slika o njenom izgledu može formirati na osnovu arhivskih dokumenata iz 18. veka u kojima se pominju problemi oko održavanja. Tokom osme i devete decenije 18. veka trajala je intenzivna prepiska između Jermenske crkvene opštine, novosadskog Magistrata, Namesničkog veća u Požunu i Dvorske komore u Beču. Osnovne primedbe jermenskog sveštenika i vernika su se odnosile na veličinu i trošnost crkve, stanje krova i tornja, pa i na lokaciju objekta. Istaknuti novosadski Jermeni  – Čenazi, Avedik i Piri, su 1770. poslali pismo carici Mariji Tereziji u kome su molili da im se dozvoli kupovina poljoprivrednog zemljišta kako bi mogli lakše izdržavati svoju trošnu crkvu ili graditi novu. Međutim, Magistrat nije bio voljan da im ustupi novi plac, smatrajući da postojeća lokacija u potpunosti odgovara potrebama jermenskih vernika.“

Takvo stanje se zadržalo više od jednog veka. Iako su članovi jermenske zajednice istrajno zahtevali dozvolu za popravak crkve, kao i njeno proširivanje ili podizanje nove, tom zahtevu se nije izašlo u susret. Jermenska zajednica je želela da se u crkvi službe obavljaju na jermenskom jeziku, kao i da sami Jermeni upravljaju crkvenom imovinom, protiv čega je bila gradska uprava.

Život crkve se nastavljao zahvaljujući prilozima bogatih Jermena. Ali kako je vreme prolazilo, jermenska zajednica se smanjivala. U knjizi Put u Poljsku, objavljenoj 1830. godine, putopisac Minasa Bžškjan beleži: „Pre je grad bio dom mnogih Jermena i uglednih trgovaca, od kojih su se mnogi ovde naselili iz Beograda, a sada ima samo 30 jermenskih domova, kao i velelepna kamena crkva posvećena svetom Prosvetitelju (Grigoriju) i naporedo s njom kamena kuća starešine s baštom koja se prostire do Dunava. Ova kuća i crkva napreduju zahvaljujući starateljstvu oca Karapeta.“

Nova novosadska jermenska crkva

Događaj koji je preokrenuo istoriju Novog Sada i uticao i na jermensku zajednicu jeste onaj iz revolucionarne 1849. godine, kada su mađarske snage sa Petrovaradinske tvrđave bombardovale gradsko jezgro Novog Sada kao odgovor na pokušaj generala Josipa Jelačića da zauzme tvrđavu. Desetine topovskih đuladi izazvale su požar u kome je stradao veliki broj kuća i gotovo sve javne i crkvene zgrade, uključujući i jermensku crkvu. Crkva je uništena a njen inventar opljačkan.

Iako su u jermenskoj zajednici širom Austrougarske skupljani prilozi za obnovu crkve, do toga nije došlo narednih dvadesetak godina.

Prekretnica je bila gest jedne od najbogatijih Novosađanki, Marije Trandafil, koja se nakon smrti svog muža posvetila humanitarnom radu. Pored stipendija za siromašnu decu, ona je od svojih sredstava finansirala obnovu pravoslavnih crkava u gradu, ali i jermenske. U memoarskim zapisima Tridesetgodišnje ugodne i neugodne uspomene njen blizak saradnik Luka Jocić je to opisao sledećim rečima:

„Kad već u tim prilikama nije mogla priteći svojima u pomoć, a ona se reši, da jermensku crkvu, koja je u pokretu 1848-1849. bila izgorela, iz temelja podigne i još lepšom je načini no što je bila pre bune. Šta namisli, to htede neodložno i da izvrši. Pozove k sebi novosadskog arhitekta Molnara i zamoli ga, da joj podnese plan i proračun. Molnar se požuri, zar u strahu, da će se dobrotvorka možda još u poslednjem času predomisliti. Nije prošlo ni dvadeset i četiri sata a pred njom je stojao plan i predračun, po kojem bi se ta crkva zajedno sa zvonima podigla za 12.000 forinata. Ona taj plan i proračun usvoji bez prigovora i odmah se učine potrebne pripreme za zidanje.“

Zidanje nove crkve je započeto 1872. godine. Iako je prvobitni plan poznatog arhitekte Đerđa Molnara (koji je, između ostalih zdanja, projektovao Gradsku kuću i Crkvu Imena Marijinog u Novom Sadu) predviđao izgradnju crkve u tada dominantnom baroknom stilu, od toga se odustalo, u projekat su ubačeni brojni neogotički elementi a visina tornja povećana na skoro 29 metara. Kada je izgradnja završena, na pročelju crkve postavljena je spomen-tabla sa natpisom na srpskom jeziku: „U slavu Sv. nesazdeljene Trojice a i iz smirene i čiste hristijanske ljubavi spram svojih bližnjih obnovila ovaj dom božji Marija Trandafil god. 1872.“

Spoljašnji izgled nove crkve opisala je Ljiljana Lazić u knjizi Jermenska crkva u Novom Sadu. Izbrisana baština:

„Najuočljiviji element je bio ulazni vestibil, koji je prema ulici izvučen iz površine fasade za jedan metar. Na taj način je ulaz ‘stupio’ na javnu površinu, pozivajući vernike i prolaznike da uđu u hram. Vestibil je imao polukružni svod iznad portala i po dva flankirana stuba sa kompozitnim kapitelima na izbačenim soklovima sa bočnih strana. Gornji deo ulaza je činio trougaoni timpanon sa krstom, naglašen frizom malih rozeta.  Jedino u ovom delu građevine se mogu prepoznati eventualni uzori iz stare jermenske arhitekture. (…) Iznad ulaznog vestibila, na središnjem mestu fasadne površine, bila je postavljena kamena rozeta u romaničkom stilu, prečnika 136 cm. Ona je predstavljala centralni dekorativni element, ali je imala i funkciju zastakljenog zidnog otvora kroz koji je prolazila svetlost prema stepeništu zvonika. Sa njenih bočnih strana, ali nešto niže, bile su formirane dve polukružne niše od opeka u kojima su se, na profilisanim postamentima, nalazile stojeće kamene figure u punoj plastici.“

Opadanje i propast novosadskih Jermena

Iako je izgradnja nove crkve završena, do njenog otvaranja i početka bogosluženja proteklo je nekoliko godina. Prilikom dekorisanja unutrašnjosti došlo je do sukoba između Marije Trandafil i jermenske zajednice. Problem je najpre bio u tekstu na spomen-ploči, jer se jermenski sveštenik protivio rečenici da je Marija Trandafil podigla crkvu iz temelja, zahtevajući da na tabli stoji da ju je ona obnovila, što je na kraju i uklesano.

Još veći problem je bila, kako se navodi u nekim izvorima, njena želja da u crkvi na oltaru stoji ikona Svetog Save, što je odbijeno jer se on u jermenskoj crkvi ne poštuje kao svetitelj. Unutrašnjost crkve je dovršena bez njene pomoći, ali i bez njenog uticaja.

Crkva je bila bogato dekorisana hrišćanskim simbolima, kipovima, minijaturama i predstavama svetitelja na svodovima i zidovima, na prozore su postavljeni vitraži, a na galeriji su instalirane orgulje.

Vremenom se broj Jermena u Novom Sadu  smanjivao. Nakon revolucionarne 1849. u gradu je popisano svega tridesetak pripadnika jermenske zajednice, da bi se na sledećem popisu 1870. godine samo 13 Novosađana izjasnilo da su Jermeni.

Na početku 20. veka broj Jermena je spao na samo šest, a poslednji Jermenin, tačnije Jermenka, u Novom Sadu popisan je 1944. godine. Koliko je nestanak Jermena iz Novog Sada bio posledica selidbi, toliko je bio i posledica asimilacije. Kako bilo, kada je Jermenska crkva sagrađena, u nju su uglavnom na bogosluženja dolazili pripadnici drugih naroda. Tokom podizanja novosadske katedrale krajem 19. veka, ona je služila kao bogoslužbeno mesto za novosadske Mađare i Nemce.

Nestanak novosadske jermenske zajednice uslovio je prilično nehajan odnos državnih i gradskih organa prema problemu održavanja Jermenske crkve. Poslednji jermenski sveštenik u gradu bio je Johan Samuel Polikarp, poliglota i dobar poznavalac jermenske kulture i istorije. Novosađani su ga upamtili po specifičnoj svešteničkoj nošnji koju je zajedno sa cilindrom i štapom nosio po gradu.

Bez vernika i podrške države, Polikarp je dve decenije životario, čuvajući crkvenu imovinu, o čemu slikovito svedoči njegovo pismo poreskoj upravi 1946. godine:

„Pet godina nisam već kupio cipele, niti beli veš, čarape, haljine, samo sam popravio stare. Kako već nisam uopšte imao belo rublje, dao sam si praviti rublje od čaršava koje sam još imao. (…)  Moje jelo je isto najskromnije. Često se zadovoljim za ručak sa kajganom ili jednom malom konzervom. S time imam ručak, koji mi staje 10-12 dinara. Tako se živi, kad je čovek prinuđen da štedi. Sada zna Poreska Uprava, da ja nemam prihoda kao drugi sveštenici te da sam u godini 1945. živeo isključivo od priloga dobrovoljnih naše crkve, te prema tome nemam obavezu da plaćam porez na prihod. Ali da moj slučaj ne bi bio izuzetak, voljan sam, počevši od 1. juna do kraja godine 1946. svojevoljno da plaćam mesečnu sumu od dinara 50. Poreskoj Upravi, ali ne kao porez na prihod, nego samo kao jednu svotu u korist Državne blagajne, pošto smatram za svoju počasnu dužnost istu pomagati.“

Put ka propasti

Jermenska crkva se prvi put našla na udaru urbanističkih planova u međuratnom periodu, kada su crkvena zdanja zaprečila izlazak grada na Dunav i modernizaciju centralnih novosadskih ulica. U planovima za rušenje tada se našao jermenski parohijski dom, dvospratna zgrada sa svešteničkim stanom i poslovnim prostorom koji je bio izdavan.

Taj plan je realizovan nakon rata, 1949. godine, kada je parohijski dom srušen, ali se činilo da će crkva opstati. Zavod za zaštitu spomenika Vojvodine tada je crkvu proglasio za spomenik kulture, iako, kako se navodi u dokumentu, ona nema neku veću umetničku i arhitektonsku vrednost, ali predstavlja jedini istorijski trag postojanja za grad važne jermenske zajednice.

U to vreme već prilično trošnu crkvu održavao je Johan Samuel Polikarp, ali je taj zadatak tokom pedesetih godina postao gotovo nemoguć. Kako Jermena u gradu sem njega više nije bilo – poslednja novosadska Jermenka je preminula 1948. godine – mehitaristi su odlučili da crkvu prodaju nekom katoličkom redu, najpre franjevcima, a dobijeni novac bi se uložio u podizanje crkve u Beogradu, gde je posle Prvog svetskog rata nastala manja jermenska zajednica, ali do toga nije došlo.

Rušenje crkve

Kako je u urbanističkim planovima bilo predviđeno rušenje Jermenske crkve u Novom Sadu, a rimokatolički crkveni redovi nisu hteli da je kupe, ona je prepuštena propadanju. Tokom velike oluje 1957. godine krov crkve je gotovo uništen i nije obnovljen.

A onda, zbog pravljenja novog bulevara kroz centar grada, današnjeg Bulevara Mihajla Pupina, uprkos protestima urbanista i Zavoda za zaštitu spomenika 1963. godine doneto je konačno rešenje o rušenju crkve. Angažovala se i centrala Mehitarističkog reda koja je poslala dopis u Jugoslaviju:

„U ovoj situaciji obraćamo se Vama, gospodine Ministre, sa puno poverenja i sa hitnom molbom da spasete od razaranja našu istorijski vrednu 200-godišnju crkvu. Verujemo da smo u pravu što se usuđujemo da ovu molbu uputimo gospodinu Ministru, jer je već 1949. župska kuća jermenske crkve bila eksproprisana i demolirana zbog regulacije grada. Druga regulacija, ovaj put na štetu jedne crkve koja je proglašena istorijskim spomenikom, bila bi za nas zaista vrlo bolna, jer je ova crkva – sa nekoliko nadgrobnih spomenika – preostala kao poslednji spomenik nekad mnogobrojne i ugledne jermenske kolonije u Novom Sadu i Petrovaradinu.“

Nije vredelo. Kongregaciji mehitirasta je isplaćena manja odšteta i ostavljen joj je rok da ukloni crkveni mobilijar, koji je jednim delom završio u Muzeju grada Novog Sada, dok je ostatak završio na otpadu.

Poznati novosadski fotoreporter Borivoje Milosavljević je fotografski zabeležio proces rušenja crkve u oktobru 1963, a novosadski Dnevnik je to ovako izvestio:

„Starica nije izdržala. Momenat nije ni tako svečan, ni značajan da će se upamtiti ko je i na kom mestu ranio njeno već pomalo trošno telo, ali pre dva dana neko je zabio prvi pijuk u jedan od njenih zidova, možda počeo da ruši neki od nevažnih stubova, možda izvadio neku gredu. Sve to nije važno. Tek počelo je rušenje Jermenske crkve u Novom Sadu i ono sigurno neće dugo trajati. Izgleda pomalo neobično, ali Novosađani koji su ovu nevisoku i neatraktivnu građevinu voleli više nego što su to godinama pokazivali, kao da o njoj nikada nisu razmišljali kao o crkvi. Prisno i poverljivo nalegla na okolne zgrade, crkva se do te mere izjednačila s njima da je postala samo dragi, skromni detalj koji se i ne primećuje ali za koji se sigurno zna da postoji.“

Dobar deo jermenskih nadgrobnih spomenika, koji su stajali oko crkve, nakon rušenja je iskorišćen kao podloga za  staze u Dunavskom parku i za popločavanje platoa oko spomenika Svetozaru Miletiću na Trgu slobode. Tek nakon javnog protesta krajem osamdesetih, one su uklonjene sa centralnog novosadskog trga.

Sećanje na Jermene

Tek nakon rušenja jermenske crkve u Novom Sadu i završetka izgradnje Bulevara, videlo se koliko je to bio nepotreban potez, jer crkva uopšte nije smetala predviđenoj trasi. Ostaci njenog temelja potrajali su sve do 1988. godine, kada je i poslednji trag Jermenske crkve nestao tokom izgradnje podzemnog prolaza ispod Bulevara.

Sećanje na crkvu sačuvali su camo stari dokumenti, fotografije, razglednice… Jermenska crkva je bila motiv na slikama Đorđa Tabakovića, koji je ovekovečio i njeno rušenje 1963, kao i na slikama Milenka Šerbana. O crkvi i jermenskoj zajednici pisali su novosadski pisci i novinari, Ana Cimer, Laslo Vegel, Dušan Popov i drugi.

Jedino što je danas ostalo od tragova jermenske zajednice jeste na početku pomenuti nadgrobni spomenik porodice Čenazi, danas zaštićen kao spomenik kulture od velikog značaja. Prvobitno se nalazio u dvorištu Jermenske crkve, pošto je porodica Čenazi bila njen ktitor, nekoliko puta je pomeran da bi naposletku, početkom devedesetih, pronašao svoje mesto na Bulevaru Mihajla Pupina.

Početkom devedesetih nedaleko od njega podignut je i jermenski krst, takozvani hačkar. Reč je o spomen-obeležju posvećenom jugoslovenskim pilotima koji su 1988. godine poginuli tokom prevoza humanitarne pomoći postradalima od zemljotresa u Jermeniji.

Od tragova istorijskog trajanja Jermena u našoj zemlji tu su još tri pomenuta nadgrobna spomenika na Kalemegdanu i jedan hačkar u zemunskom parku, postavljen devedesetih godina prošlog veka i često puta skrnavljen od strane huligana. Viševekovna istorija Jermena na našim prostorima gotovo u potpunosti je nestala.

Ipak, istorija nekada zna i da se pojavi kada se to ne očekuje. Prilikom izgradnje poslovnog kompleksa na mestu nekadašnje Jermenske crkve u Novom Sadu, pre nekoliko godina pronađeni su jermenski grobovi. Među predmetima pronađenim u jednoj grobnici bili su i medaljoni sa likom južnoameričke Bogorodice od Gvadalupe, što je slikovito posvedočilo o rasprostranjenosti jermenske emigrantske zajednice.

Pronađeni posmrtni ostaci su sahranjeni ispod spomenika porodice Čenazi, ali bez pomena na postamentu. Ostaje nada da će se to možda promeniti u budućnosti, pogotovo što postoje brojne inicijative za rekonstrukciju novosadske Jermenske crkve, ili barem dostojnijeg obeležavanja njenog nekadašnjeg postojanja.