Većina religija se odlikuje određenim misticizmom. Misticizam predstavlja prelaženje iz čulnog u vančulno, dakle, ono što se običnim čulom ne može opaziti. To se može desiti spontano ili korišćenjem određenih sredstava ili tehnika.
U raznim religijama imamo i različita sredstva. U dalekoistočnim budizmu, hinduizmu, đainizmu, imamo tehnike meditacije uz izgovaranje određenih riječi, koje se nazivaju mantre. Cilj je postići tzv. nirvanu, stanje bezmisaonosti i ništavila, koje se ovdje pozitivno shvata.
Tipovi misticizma u religijama
U judaizmu imamo kabalu.
U islamu sufi ili derviški pokret. Ovaj tip misticizma je prisutan od same pojave islama. Poznata je sufijska mističarka Rabija. Sufizam je dosta uobličio islamski pjesnik iz Konje, današnje Turske Dželaludin Rumi.
U hrišćanstvu misticizam se javlja takođe od samog početka, kao što znamo iz Poslanica apostola Pavla. Ipak, spisi, koji su izrazito uticali na mističnu tradiciju hrišćanstva, a i drugih religija, su psevdo-Dionisija Areopagita „O Božanskom primraku“, kao i „O nebeskoj jerarhiji“. Ne zna se pravi autor ovih spisa.
Oni su uticali na mističnu praksu i učenje Pravoslavne Crkve.
Spisi jeretičkih Kopta
Ovi spisi su otkriveni negdje u četvrtom-petom vijeku, interesantno kod jeretičkih Kopta. Ali Sveti Oci su ove spise ocijenili kao pravoslavne. Pravoslavni misticizam se javlja takođe kod koptskog monaštva, dok je bilo u sklopu Pravoslavlja. Poznati su veliki Sveti Oci iz tog perioda – Sveti Antonije, Sveti Makarije i drugi.
Oni su živjeli ne tako dugo prije nego što je Koptska Crkva otišla u jeres monofizitizma u petom vijeku. Korjeni isihazma potiču od njih, neki autori navode još i Stari Zavjet, od Svetog Proroka Ilije.
Isihazam je mistička praksa tihovanja i neprestane molitve Gospodu
Sam naziv isihazam ili tihovanje, označava molitveno ćutanje uz izgovaranje molitava, najčešće Isusove molitve. Ovim se putem može vidjeti Netvarna Svjetlost, koju su se udostojili vidjeti Apostoli na gori Tavor, prilikom Isusovog Preobraženja.
Osnivanjem svetogorskih manastira, isihastička praksa se „seli“ ovdje i ostaje vodeći isihastički centar do danas. Sveta Gora je bila rasadnik isihazma širom Pravoslavlja.
Spor između sv. Grigorija Palame i Varlaama Kalabrijskog
U četrnaestom vijeku dolazi do tzv. isihastičkog spora između svetogorskih monaha, koje predvodi Sveti Grigorije Palama i kalabrijskog monaha Varlaama. Varlaam je monahe isihaste nazivao pupkogledcima.
Varlaam Kalabrijski je isihaste nazivao „pupkogledcima“ (na grčkom ομφαλόψυχοι – omfalopsihoi) podrugljivo, jer je čuo da se monasi tokom molitve povlače u tišinu, sede povijeni, usredsređeni na disanje i često gledaju u predelu pupka kako bi smirili misli i sabrali um u srce. On je ovo bukvalno shvatio i ismevao kao telesnu, besmislenu praksu, tvrdeći da je to sujeverje i obmana.
Međutim, isihasti su u stvari težili unutrašnjem tihovanju i duhovnom očišćenju kroz neprestanu molitvu – a telesni položaji su bili samo pomoćno sredstvo u tom podvigu, ne cilj. Varlaam, koji je bio pod jakim uticajem racionalističke zapadne teologije, nije mogao da prihvati učenje o neposrednom opitu Božije energije, pa je isihaste smatrao jereticima i fanaticima.
Odgovor Grigorija Palame na osude Varlaama Kalabrijskog
Sveti Grigorije Palama je odgovorio Varlaamu Kalabrijskom tvrdeći da je moguće istinsko i realno opštenje čoveka sa Bogom kroz Njegove nestvorene božanske energije, ali ne i sa samim Božijim suštinom, koja ostaje nedostupna.
On je objasnio da su sveti ljudi, kroz očišćenje, molitvu i blagodat Svetog Duha, mogli da iskuse Tavorsku svetlost – istu onu svetlost koju su apostoli videli na Gori Preobraženja.
Palama je naglasio da ova svetlost nije stvorena, već večna i božanska, i da nije plod mašte ili samo uma, kako je Varlaam tvrdio. Takođe, pokazao je da je praksa isihasta ukorenjena u Predanju Crkve i učenju Svetih Otaca, a ne u nekakvoj novotariji.
Crkva je prihavatila učenje sv. Grigorija kao ispravno i pravoslavno
Na kraju, Crkva je prihvatila Palamino učenje kao ispravno i pravoslavno, a Varlaam je osuđen na više sabora. Zato se Sveti Grigorije Palama i danas smatra velikim braniocem isihazma i mističke duhovnosti Pravoslavlja.
Može se reći da se u ovom sporu rješavaju mnoge teološke teme bitne za Pravoslavnu Crkvu, kao što je Nestvorena Božanska Energija i Svjetlost, kao i mogućnost čovjeka da na ovaj način stupi direktno u kontakt sa Bogom, što je Zapadna crkva, zajedno sa Varlamom odbacivala.
Mnogi i pravoslavni monasi su potpali pod zapadni uticaj. Ipak, Sveti Grigorije Palama se izborio za pravoslavno učenje. To je, može se reći, bilo i jedno od poslednjih velikih učenja Pravoslavne Crkve, zvanično ozvaničenih prije Osmanskog osvajanja većine pravoslavnih zemalja.
Obnovitelj izihazma u 19. veku je Starac Josif Isihasta
U toku turske vladavine ovo učenje se sve više gubilo i na Svetoj Gori. Jedan od ponovnih obnovitelja isihazma u dvadesetom vijeku je Starac Josif Isihasta, koji se upokojio 1959. godine. Ovim putem su nastavili i njegovi učenici. Jedan od znamenitijih, koji se upokojio prije nekoliko godina je Starac Jefrem Arizonski.
Starac Jefrem je osnovao preko dvadeset pravoslavnih manastira širom Amerike. Sam je govorio o značaju isihazma i Isusove molitve, koja glasi:
„Gospode Isuse Hriste, Sine Božiji, pomiluj me grešnog“
ili „Gospode Isuse Hriste, pomiluj me“…
Pravoslavni duhovnici tvrde da ova molitva pored Svete Liturgije održava svijet.
