Mistika, bolje rečeno misticizam, fenomen je koji se pojavljuje u gotovo svim velikim svetskim religijama. To nije čudno, dapače, očekivano je s obzirom na izraženu težnju čoveka za razumevanjem duhovnosti, a naročito Boga. Misticizam kao sastavni aspekt vere, teži iskustvu božanskog ili apsolutnog, što je stanje koje nadilazi granice formalnih religijskih okvira.
Mnogi mistici kroz istoriju naglašavaju važnost osobnog duhovnog iskustva, koristeći metode poput meditacije, molitve i asketskog života kako bi produbili svoj odnos s Bogom. U misticizmu se spajaju filosofija, umetnost i duhovni rituali, nadilazeći svakodnevne verske obrede.
Mistici neretko deluju kao mostovi među kulturama (npr. sufijski mistik Dželaluddin Rumi), promičući univerzalne vrijednosti poput suosjećanja i pravde. Mistični pristup je osobito izražen u katoličanstvu, židovskom kabalizmu, ali i u islamskom sufizmu. Mistična tradicija sufizma daje poseban pečat islamu kao veri.
Sufizam kao pojam
Sufizam ili dervišizam nije zasebna islamska frakcija, već duhovni pravac unutar islama koji teži produbljenju veze između čoveka i Boga kroz unutarnje pročišćenje i ljubav prema Bogu. Nazočan je i u sunitskom i šijitskom islamu iako je većina sufija pripada sunizmu.
Sufizam se kao mistično učenje pojavio kao reakcija na formalističke aspekte islama, s naglaskom na unutrašnju dimenziju vere i potragu za Bogom kroz ličnu predanost. Pojam „sufizam“ potiče od arapske reči ṣūf, što znači „vuna“ – prvi sufiji su nosili grubu vunenu odeću simbolizujući skromnost i asketizam. Ostale teorije o nastanku naziva su odbačene.
Koreni mističnog učenja
Prilikom pojave islama u 7. veku, njegov osnivač prorok Muhamed naglašavao je važnost pobožnosti, poniznosti i bliske veze s Bogom. Utemeljitelj islama je bio poznat po svojim duhovnim ritualima poput povlačenja u pećinu Hira radi molitve.
Njegov primer života u skromnosti nadahnjivao je prve muslimane i uveliko je zaslužan za uspeh islama koji se nametnuo kao dominantna vera na Arapskom poluostrvu. Nakon Muhamedove smrti 632. arapska islamska država pod imenom Rašidunski Kalifat počela se brzo širiti i sticati resurse, što je donosilo političku moć, ali i negativnosti poput korupcije, nepotizma, utaje poreza i društvene nejednakosti.
Ko su zuhhdi (asketi) i abiduni?
U takvom okruženju pojavile su se grupe vjernika koje su osećale potrebu za vraćanjem izvornim vrijednostima islama. Rani islamski asketi, poznati su kao zuhhdi (asketi) ili abiduni (oni koji obožavaju), smatrali su da je svetovna slava prepreka duhovnom razvoju. Njihov stil života, usmeren na odricanje i meditaciju, poslužio je kao osnova za kasniji razvoj sufizma.
Razvoj sufizma nije nezavisan islamski fenomen, nego se odvijao pod utjecajem drugih duhovnih tradicija i religija koje su se dolazile s njim u kontakt. Persijska (iranska) kultura, hrišćansko monaštvo, neoplatonizam i indijski filozofski pravci, pridoneli su oblikovanju sufijskih praksi i doktrina.
Dobar primer je ideja o jedinstvu postojanja (wahdat al-wujud), koja je ključna za sufijsku misao, povezana je s neoplatonističkim učenjima o emanaciji i jedinstvu svega postojećeg.
Početni razvoj sufizma
Sufizam je počeo poprimati oblik kao zaseban duhovni pravac tijekom 8. i 9. stoljeća, kada su se pojavile istaknute figure koje su definirale osnovne principe sufizma.
Jedna od prvih poznatih sufija bila je Rabia el-Adevijja (Rabia od Basre) (717.–801.), profesorica i pjesnikinja koja je naglašavala ljubav prema Bogu bez očekivanja nagrade ili straha od kazne. Njena duhovna filosofija oblikovala je temelje sufijske predanosti.
Slično njoj, islamski teolog Hasan el-Basri (642.–728.), poznat po svojoj pobožnosti i kritici materijalizma, promicao je važnost unutarnjeg stanja duše nad spoljašnjim obredima. Njegova učenja postala su osnova za mnoge sufijske misli. Tokom 9. veka, sufizam se proširio i institucionalizovao.
Persijski mistik Džunajd Bagdadi iz Bagdada (830.–910.), jedna je od ključnih figura ovog razdoblja jer je razvio detaljnu sufijsku teoriju. Naglašavao je važnost usklađivanja mističnog iskustva s islamskim zakonom (šerijatom), čime je pomogao integrirati sufizam u širi islamski okvir.
Doba sufijskih redova
Razdoblje od 10. do 13. veka, obično se naziva dobom sufijskih redova. Do otprilike 10.veka, sufizam je postao široko prihvaćen unutar islamskog sveta, a brojni mistici počeli su da osnivaju organizovane zajednice poznate kao sufijski redovi (tarikati).
Svaki red imao je svog osnivača i specifične metode duhovnog delovanja – rituali, meditacija, zikr (ponavljanje Božjih imena) i sl. Jedan od najpoznatijih sufijskih redova su kadirije ili kaderije. Red je osnovao persijski učenjak i propovednik Abdul Kadir Džilani (1077.–1166.).
Drugi poznati redovi, poput čišti reda u Indiji i mevlevijskog reda u Anadoliji, takođe su imali velik uticaj na lokalne zajednice. U ovom razdoblju sufizam je stekao popularnost zbog svoje inkluzivnosti i prilagodljivosti. Sufije su djelovali kao most između različitih društvenih skupina, promičući univerzalne vrednosti tolerancije i duhovnosti.
Uspon sufizma
Razdoblje Kasnog srednjeg vieka u 14. i 15. veka, period je velikog uspona sufizma. Veliki mistici, poput Ibn Arabija (1165.–1240.) i Rumija (1207.–1273.), napisali su dela koja su do danas ostala temelji sufijske filozofije.
Arapski filozof, mistik, pesnik i mudrac Ibn Arabi, poznat kao „Veliki Šejh“, razvio je koncept jedinstva postojanja (wahdat al-wujud), koji je bio ključan za kasniji mistični diskurs. S druge strane, perzijski teolog i pjesnik Rumi kroz svoju poeziju u djelima poput Mesnevije, izrazio je univerzalnu ljubav prema Bogu i ljudima.
Sufizam je tokom srednjeg veka do danas imao značajan uticaj na islamsku kulturu, umetnost i duhovnost. Sufijske zajednice osnivaju centre za obrazovanje i socijalne ustanove. Njihovi samostani (khankah, tekke ili zawiya) služili su kao mesta okupljanja za duhovnu praksu, ali i kao utočišta za siromašne i putnike.
Sufizam je takođe imao važnu ulogu u širenju islama u različite delove sveta, uključujući Afriku, Indiju i jugoistočnu Aziju. Sufijski misionari, poznati po svojoj toleranciji i uključivosti, privlačili su mnoge ljude svojim učenjima.
Geografska rasprostranjenost sufija
Najviše sufija nalazi se u zemljama s brojnim muslimanskim stanovništvom, osobito u onim gde dominira sunitski islam. Turska je domaćin nekim od najpoznatijih sufijskih redova, uključujući najpoznatiji red mevlevije.
Sufizam u Egiptu ima duboko ukorenjene koriene i danas postoji veliki broj sufijskih redova i škola. Najpoznatiji su redovi poput kadirija, šadilija i ahmadija. Sufija ima mnogo i u Indiji, Pakistanu, Avganistanu, Iranu i Maroku. Uprkos političkim i društvenim promenama, sufizam ostaje duboko ukorenjen u kulturnom i duhovnom životu ovih zemalja.
Temeljna sufijska učenja i načela
Sufizam se kao islamski duhovni pravac bazira na unutarnjem proučavanju vjere, ljubavi prema jednom Bogu i duhovnoj obnovi. Sufistička učenja imaju za cilj osloboditi pojedinca od tjelesnih i materijalnih ograničenja te ga dovesti do stanja u kojem može spoznati Boga i smisao života.
Temeljna učenja sufizma mogu se svesti pod šest tačaka: 1) ljubav prema Bogu, 2) pročišćenje duše, 3) spoznaju Boga, 4) sećanje na Boga, 5) lepotu obožavanja Boga i 6) duhovno vođstvo.
Ljubav prema Bogu (arapski: mahabba) glavni je i najuzvišeniji motiv sufizma. Sufiji vjeruju da je Bog utelovljenje apsolutne ljubavi, a svrha ljudskog života je povratak toj ljubavi kroz potpuno predanje i sjedinjenje s Bogom.
Jedno od osnovnih načela sufizma je tazkiya al-nafs – proces pročišćenja duše. Sufiji smatraju kako je najveća prepreka na putu čovjeka do Boga ljudski ego (nafs), koji je izvor pohlepe, oholosti i drugih grijeha.
Tri nivoa ega u sufijskim učenjima
Sufijska učenja identificiraju tri razine ega koje osoba mora prevladati: 1) Nafs al-ammara (zapoviedajući ego – sklonost grehu i telesnim užicima); 2) Nafs al-lawwama (ukoravajući ego – prepoznaje greške i teži boljem). Nafs al-mutmainna (zadovoljni ego – pročišćena duša u harmoniji s Božjom voljom).
Sufiji teže spoznaji Boga ne samo kroz verske obrede, već i kroz neposredno iskustvo nazočnosti Boga. To se postiže dubljim razumevanjem koncepta tawhida (jedinstva Boga) i provođenjem mistične prakse.
Ključni element sufizma
Sećanje na Boga (arapski – Zikr) je ključni element sufizma. Podrazumeva svesno ponavljanje Božjih imena, stihova Kurana ili posebnih molitvi, s ciljem postizanja duhovne povezanosti s Bogom. Sufiji vjeruju da je Božja lepota prisutna u svemu što postoji.
Koncept ihsana (izvrsnosti i ljepote u obožavanju) temelj je sufijskog pristupa životu. Označava težnju skladu u svakom delovanju, bilo kroz molitvu, umetnost ili odnose s ljudima. Duhovni učitelji, poznati kao šejhovi ili muršidi, igraju ključnu ulogu u sufizmu. Muršidi vode učenike (muride) na njihovom duhovnom putu, pomažući im u savladavanju prepreka i spoznaji duhovnih istina.
Sufijska umetnost
Sufizam nije klasični duhovni pokret fokusiran samo na molitvu. Sufiji su razvili razvili bogatu umetnost koja uključuje poeziju, muziku, ples, slikarstvo i arhitekturu. Poezija je najpoznatiji oblik sufijskog umetničkog izraza.
Sufijski pesnici koristili su alegorije, metafore i simbole kako bi preneli složene mistične koncepte, omogućujući čitatocima da se povežu s dubljim značenjem.
Dželaluddin Rumi u 13. st. u svojim delima poput Mesnevije i Divana ističe duhovnost i univerzalne poruke ljubavi i jedinstva. Rumi koristi simboliku vina, ljubavi i svetla kako bi opisao iskustva sjedinjenja s Bogom. Hafiz iz Širaza bio je persijski pjesnik iz 14. veka poznat po svojim gazelama, koje slave ljubav, vino i duhovno oslobađanje.
Radost duhovnog iskustva
Njegova poezija koristi zemaljske slike za opisivanje Božanske ljubavi, naglašavajući radost duhovnog iskustva. Atar iz Nišapura je bio perijski pjesnik poznat je po svom alegorijskom delu „Govor ptica“, u kom priča o duhovnom putovanju ptica prema Božanskom Kralju što simbolizuje put duše prema Bogu.
Yunus Emre bio je turski pesnik, poznat po svojoj jednostavnoj i dirljivoj poeziji koja prenosi općenite poruke ljubavi i mira. Sufijska poezija, osobito Rumijeva dela, stekla su ogromnu popularnost na Zapadu, inspirišući umetnike, pisce i muzičare.
Muzika i ples imaju važnu ulogu u sufizmu, posebno u kontekstu zajedničkih rituala poput zikra i sema. Umetnički izrazi kombiniraju ritmičke pokrete, melodije i stihove kako bi pomogli sufijima u dosezanju duhovne ekstaze.
Iako se figurativna umetnost u islamskoj tradiciji često izbegavala, sufiji su razvili bogatu tradiciju apstraktne umetnosti i kaligrafije koja oslikava njihove ideje. Koristili su arapsku kaligrafiju kako bi prikazali stihove Kurana, Božju objavu i sufijsku poeziju. Kaligrafski kružni oblici simbolizuju beskonačnost i jedinstvo postojanja.
U Persiji i Osmanskom Carstvu, sufijski motivi često su se pojavljivali u minijaturama, koje su ilustrirale priče iz poezije ili alegorijske prikaze duhovnih tema.
Sufijski samostani bili su osmišljeni kao mesta duhovnog okupljanja, a njihova arhitektura odražava sufijske ideale lepote i sklada. Sufijske građevine koriste složene geometrijske motive kako bi simbolizovale harmoniju i red Božanskog stvaranja.
Kritike
Unutar same islamske zajednice, sufizam je ponekad kritikovan zbog svojih unikatnih praksi i uverenja koji se smatraju odstupanjem od „ortodoksnog“ islama. Neki muslimani smatraju da sufizam predstavlja inovaciju (bid‘a) u islamu, jer praktikuje određene oblike religioznih praksi koji nisu izričito spomenuti u Kuranu ili hadisima.
Tradicionalisti smatraju da sufizam previše ističe ličnosnu duhovnost, a premalo šerijat. Kritičari tvrde da su sufijske prakse kao što su pjevanje Božjih imena, derviški plesovi i mistične meditacije previše usmerene na individualnu duhovnost, što može skrenuti akcenat sa osnovnih islamskih dužnosti i zakona.
Nadalje, smatraju da sufizam može voditi prema obožavanju svetaca (awliya), što je u suprotnosti s islamskim principima. Obredi poput traženja posredništva od svetaca i obeležavanje njihovih grobova mogu biti shvaćeni kao obožavanje (širk), što je strogo zabranjeno u islamu.
Mnogi kritičari smatraju da sufizam, kroz svoje apstraktne i filozofske pristupe, može postati vrlo nejasan. Sufijska učenja o ljubavi, jedinstvu s Bogom i misterijama duhovnog sveta mogu biti shvaćena kao previše apstraktna, bez jasnih smernica za svakodnevni život.
Sufizam je često kritikovan zbog svoje apolitične orijentacije. Sufiji se fokusiraju na duhovni razvoj i izbegavaju političku angažovanost. Zbog toga su predmet kritika islamističkih političkih pokreta i radikalnih islamskih političko-teoloških pravaca kao što su selefije i vehabije.
Savremeno značenje sufizma
Jedan od najistaknutijih izazova savremenog društva 21. stoljeća je velika duhovna praznina koja proizlazi iz materijalizma i konzumerizma. Sufizam nudi odgovor na te izazove kroz povratak unutrašnjoj potrazi za smislom, što podrazumeva dublju povezanost sa Bogom i samim sobom.
Sufiji veruju da je istinska sreća moguća samo kroz povezivanje s Bogom, a ne kroz materijalne stvari. Sufizam, s praksama poput sećanja na Boga i muraqabe (meditacije), nudi tehnike za postizanje duhovne ravnoteže.
Zahvaljujući svom naglasku na ljubavi prema svim ljudima (bez obzira na njihovu versku ili kulturnu pripadnost), postao je most između različitih kultura. „Ljubav je odgovor“, jedna je od osnovnih poruka sufijskog učenja, što ga čini važnim u promovisanju međuverskog i međukulturnog dijaloga.
Sufizam nudi obnovljenje duhovne dimenzije muslimana
Sufizam nastavlja da utiče na savremenu umetnost, uključujući poeziju, muziku, ples, film i književnost u muslimanskim zemljama. U savremenom islamskom svetu, gdje su dominantni politički i društveni procesi orijentisani na spoljašnje aspekte vere (osvajanje vlasti, nošenje brade, gradnja ogromnog broja džamija), sufizam nudi obnavljanje unutrašnje, tj. duhovne dimenzije muslimana.
Dok se u mnogim delovima sveta islam suočava s izazovima modernizacije i radikalizacije, sufizam pokušava da očuva bogatstvo islamske duhovnosti koja se usmerava prema unutrašnjem miru i životu u poniznosti.