Dvorac Zerzevan (Zerzevan) je vojno naselje uz drevni put. Nalazi se na 124m visokom stenovitom brdu, zauzima strateško mesto između Amide i Dare. Omogućuje pogled na čitavu dolinu i kontrolišući ogromno područje zbog svog položaja na drevnom trgovačkom putu, zamak je bio poprište značajnih sukoba između Rimljana i Sasanida.
Istovremeno, ovo utvrđenje je 1900 godina čuvalo tajne mitraističkog kulta. Naime, iskopavanja u zamku Zerzevan u okrugu Činar u Dijarbakiru (Çınar Diyarbakır), na jugoistoku Turske, otkrila su oblast u kojoj su učesnici tajnih rituala okupljali oko učenja i verovanja povezanih sa Mitrom. Ovaj zamak je služio kao vojno naselje tokom Rimskog carstva i predstavlja značajnu regionalnu turističku atrakciju.
Naselje datira iz asirskog perioda 882-611. pre Hrista. Sa svojim primarnim vojnim strukturama izgrađenim tokom rimskog perioda u 3. veku pre nove ere. Kontinuirano je korišćen sve dok ga islamske vojske nisu zauzele 639. god. hr. ere. Mitrin hram, koji se nalazi severno od zamka uklesan je u glavnu stenu pod zemljom duž istočnog zida građevine. Ima stubove uklesane u glavnu stenu, veliku centralnu nišu i dve manje bočne niše.
Radovi na iskopavanju započeli su 2014. god., uz podršku Ministarstva kulture i turizma (Ministry of Culture and Tourism), guvernera, muzeja Dijarbakir, guvernera okruga Činar i Univerziteta Dikle (Dicle University). Ovi napori su nastavljeni na istorijskom mestu, koje se nalazi na Uneskovoj listi svetske baštine. U iskopavanjima su otkriveni ostaci zidova visine 12-15m i dužine 1.200 m, karaule i odbrambene kule visine 21m, crkve, administrativne zgrade, rezidencija , skladišta žita i oružja, kamene grobnice, kanali za vodu, cisterne za vodu, podzemna crkva, podzemno sklonište, tajni prolazi i podzemni hram povezan sa religijom Mitre.
Mitraizam
Ova religija, misteriozni kult usredsređen na obožavanje Mitre, božanstva povezanog sa suncem, svetlošću i pravdom, bio je jedan od glavnih konkurenata narastajućem hrišćanskom pokretu. I to u tolikoj meri da je romejski car Julijan koji je pokušao da obnovi predhrišćanski politeizam izabrao upravo ovaj kult i inicirao se u njegove tajne prošavši i čuvenu tauroktoniju.
Mitraizam se pojavio u Rimskom carstvu tokom 1. veka pre nove ere. Kombinujeneka drevnija verovanja, persijskog porekla sa nasleđem religija misterije i verovatno je imao različite forme u zavisnosti od lokalnog nasleđa. Vrhunac popularnosti postigao je 2. i 3. v., a uspon je bio povezan pre svega sa popularnošću kulta među vojskom, trgovcima i pripadnicima rimske elite, koji su bili privučeni njenim naglaskom na disciplini, lojalnosti i bratstvu. Mitra, često prikazivan kako ubija bika (tauroktonija), simbolizovao je trijumf dobra nad zlom i svetlosti nad tamom. Mitraistički rituali bili su obavijeni velom tajne i vođeni su u podzemnim hramovima zvanim mitrea, dizajniranim da oponašaju pećine.
Ovogodišnjim iskopavanjima otkriven je prostor gde su boravili učesnici tajnih rituala. Direktor iskopavanja Ajtač Ćoškun istakao je da se zamak iskopava već punu deceniju. Ove godine fokus je bio mitreum koji se smatra najznačajnijim delom zamka, a koji je slučajno otkriven 2017.god.
Iskopavanjem do novih informacija
Cilj je da se iskopavanjima dođe do novih informacija o ovom misterioznom sistemu verovanja. O njemu nedostaju pisani zapisi. Takva eventualna otkrića mogla bi budu od značaja za razumevanje sveta u kojem se rađa hrišćanstvo, okupljeno takođe oko Boga rođenog u pećini od djevice, baš kao što je to verovatno prema nekim izvorima verovalo i za Mitru. Kako je mogao da izgleda susret ovih religija, njihova interakcija, polemika i, konačno, koji je bio razlog što je prevagu odnelo hrišćanstvo progonjeno od rimske države, a ne mitraizam kome su pripadali najuticajni društveni činioci svetskog carstva?
„Uzbuđeni smo što smo pronašli mesta gde su u svetilištu boravili poklonici Mitre, koji su dolazili iz različitih delova Rimskog carstva da učestvuju u tajnim ceremonijama i ritualima. Posetioci dolaze ovde da vide područje u kome se iskusilo najstarije ezoterično verovanje u granicama Rimskog carstva. Ovo je veoma važno za region i turizam“, objasnio je on.
Ovo je, takođe, veoma značajan motiv budući da se Beograd može pohvaliti ne sa jednim, već sa dva mitreuma u užem centru grada. Ostaci jednog mitreuma nalaze sa samom prelazu iz središnje ulice Kneza Mihaila na prostor Kalemegdanske tvrđave. Ovi ostaci su bili vidljivi tokom rekonstrukcije tramvajskih šina, ali su potom konzervirani peskom i ostavljeni za neka druga vremena koja će imati više sluha za mogući turistički potencijal koji oni nude.
Kult na području Srbije
Drugi mitreum je posebno značajan zato što se nalazi u prirodnoj pećini iznad starog barutnog magacina na obodima Kalemegdanske tvrđave, iznad izložbenog prostora u kojem je izložen i najstariji hrišćanski artefakt pronađen u Beogradu – Jonin sarkofag. Na žalost ni ovaj mitreum nije otvoren niti dostupan posetiocima jer su u njemu tokom Drugog svetskog rata okupacione snage pohranile ekskloziv koji ni do danas nije uklonjen ili deaktiviran. Još jedna zanimljivost je moguća veza mitraizma i tajnstvenog kulta podunavskog konjanika čiji tragovi su naročito prisutni na području Srbije.
Naime, u novijim studijama smatra se da je naziv kulta podunavski konjanik pogrešan i da je sam lik konjanika sekundaran u odnosu na boginju koja se ikonizuje u vezi sa njim. U središnjem delu ovih ikona uvek je predstavljena boginja, a sa njene obe strane je po jedan konjanik koji je pozdravlja podignutom rukom ili obrednim peharom.
Na nekim spomenicima su ovi konjanici urađeni u većim dimenzijama od boginje, što je navelo ranije istraživače da im pridaju veći značaj od onoga koji im stvarno u ovom kultu pripada. Ali, dimenzije ne umanjuju značaj činjenice da je boginja uvek u središtu likovne predstave i da su mnogo brojniji spomenici na kojima su likovi u međusobno skladnim odnosima, piše Svetlana Marković-Štrbac.
Solarna teologija
Pomenuta, za sada neimenovana boginja, nekad se prikazuje bez atributa koji bi pomogli u njenoj identifikaciji. A ponekad je prikazana uz simbole lunarnog kulta što je vodilo zaključku da kao što je Mitra bio izaslanik boga Sola (Sunca), tako je boginja kojoj je danas zaboravljeno ime bila izaslanica Lune.
Zajednička osnova mitraizmu i ovom lunarnom kultu bila je solarna teologija i način prinošenja žrtve. Pri dnu ikone, ispod scene sa boginjom i konjanicima, predstavljen je obred žrtvovanja ovna i uvođenja novih članova zajednice u misteriju kulta.
Da li je možda, ovo bila lokalna, nadograđena verzija mitraizma čije su misterije bile dostupne samo muškarcima, odnosno pokušaj da se i ženska populacija uključi u religijski život ovih misterija?
Ova pitanja za sada ostaju bez odgovora, ali možda činjenica da na nekim predstavama konjanici nose upečatljivu i prepoznatljivu frigijsku odeću sugeriše da je susret sa turskim mitraizmom možda bio moguć.
