Godina 1918. predstavljala je značajnu prekretnicu u životu Evrope i sveta. Završetak Prvog svetskog rata označio je kraj jednog istorijskog doba i početak novog vremena. Sa starim dobom nestala su tri velika carstva – nemačko, austrougarsko i rusko, i propale tri velike dinastije Hoencolerni, Habzburzi i Romanovi. Novo vreme iznedrilo je mlade nacionalne države, među kojima i Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Jugoslovensko državno ujedinjenje, ostvareno decembra 1918, bilo je rezultat svetskog rata i složene političke stvarnosti međuratne Evrope.
Jugoslovensko ujedinjenje izvedeno je sa značajnim zakašnjenjem. Povezani istovetnim južnoslovenskim etnicitetom, Srbi, Hrvati i Slovenci bili su podeljeni brojnim nacionalnim specifičnostima. Novu državu, od prvog trenutka, potresali su nacionalizmi njenih naroda – nacija i izražena težnja Hrvata, ali i Slovenaca, za formiranjem posebne nacionalne države.
Jugoslovensko ujedinjenje, kako pokazuju istraživanja istoričara, nije bilo „slučajnost istorije“ već plod dugog istorijskog razvoja u trajanju dužem od jednog veka i težnje da se svi Srbi nađu pod zajedničkim državnim krovom. Nacionalnu svest srpskog naroda prevashodno je oblikovala borba za nacionalno oslobođenje.
Od razdoblja nacionalnog preporoda, jezičkih reformi i integracije, promene u socijalnoj strukturi tradicionalnog društva, izrastanja nacionalnih ustanova i elite formirane na evropskim uzorima do stvaranja zajedničke države Južnih Slovena, pređen je dug put. Austrougarska monarhija bila je osnovna prepreka svakom obliku nacionalne emancipacije na Balkanu i generator narastajućih sukoba mladih balkanskih naroda – nacija.
Misija sabiranja Srba
Politički pokreti Srba u 19. veku, bilo da su bili konzervativni, liberalni ili socijalistički, nastojali su da „misija sabiranja Srba“ bude dovršena. U tu svrhu, „uloženo je mnogo kulturnih napora, političke borbe i lomljenja otpora i spoljnih i unutrašljih sila…“
Energija koja je pritom oslobođena direktno je potirala postojanje velikih carstava i obezvređivala „pravila“ koja su na Balkanu propisali Beč i Carigrad, London i Moskva. Sazrevanje u okviru nacionalno i verski homogene Srbije i Crne Gore bilo je sasvim osobeno, u mnogo čemu slično ali i različito. Oslonjen na Rusiju, sa dve samostalne države srpski narod je, iako razdrobljen u okviru više država, bio u prednosti nad ostalim južnoslovenskim narodima i tako gotovo predodređen da oko svoje matice i u skladu sa svojim političkim tradicijama, izvrši „sabiranje srpskih i hrvatskih zemalja“.
Srbija je početkom XX veka odbacila četvrt veka dugu (1878-1903) ekonomsku i političku vezanost za Austrougarsku monarhiju. Svojim postojanjem, ugledom, vojnim i ekonomskim jačanjem, otporom „zatvarala“ je put na jugoistok, jedini pravac gde je Austrougarska monarhija mogla da se iskaže kao velika evropska sila. Srbija je u XX vek zakoračila sa nacionalnim programom koji je predviđao usmeravanje nacionalnih energija ka jugu (oslobođenje od Turske) i zapadu (zaposedanje Bosne i Hercegovine).
Opstrukcije političkih stranaka
Srpski političari dugo nisu uviđali da je ideja o „etničkom unitarizmu“ samo fikcija, iluzija prevaziđena stvarnošću nacionalnog života u Kraljevini SHS. Prelazili su preko toga da Hrvati i Slovenci odbacuju „etnički unitarizam“, insistiraju na posebnosti svoga jezika, pisma i književnosti (tzv. jezički rat), ističu u prvi plan sopstvenu nacionalnu ideologiju, naglašavaju istorijsku individualnost i prava (hrvatsko istorijsko i državno pravo), imaju društvenu elitu (plemstvo i građanstvo, delom stranog porekla ali izrazite hrvatske nacionalne svesti) i političke partije sposobne da opstrukcijom izbore ono što svojim brojem i prisustvom u Narodnoj skupštini nisu mogle. I srpskim i jugoslovenskim političarima bila je istovetna predstava o teritorijalnom opsegu buduće države ali ne i ideje o unutrašnjopolitičkom uređenju.
Aneksija BiH
Samovoljnim raskidom jednog međunarodnog ugovora, Austrougarska monarhija je aneksijom Bosne i Hercegovine učinila prekretnicu sa koje je Evropa krenula ka ratu. Aneksija je za Habzburšku monarhiju značila političko i strateško obezbeđenje carskih poseda na Jadranu i Balkanu, zaokruženje Srbije i dalji prodor na jugoistok, podizanje opalog ugleda. Srbija je aneksiju Bosne i Hercegovine doživela kao zadiranje u vitalne nacionalne i egzistencijalne interese srpskog naroda, pokušaj da se definitivno odnarode Srbi iz Bosne i taj prostor otrgne od Srbije, događaj koji je neminovno uvlači u rat sa Monarhijom.
Aneksiona kriza je okončana privremenim primoravanjem Srbije da prizna aneksiju Bosne i Hercegovine. Sledeće sukobljavanje austrougarsko-srpskih interesa rezultiralo je Velikim ratom (1914-1918). Njemu je prethodilo sazrevanje svesti da okupljanje srpstva i formiranje velike države od Ohrida do Maribora i od Splita do Subotice (St. Novaković) može biti izvedeno samo na temeljima i teritoriji vojnički pobeđenog Habzburškog carstva.
Stvaranje Balkanskog saveza
Opasnost od Turske i strah od širenja Austrougarske monarhije približili su male balkanske države i doprineli nastajanju Balkanskog saveza. Balkanske države su uviđale da udruživanjem zajedničkih snaga raspolažu vojnim efektivima sposobnim da poraze i potisnu Tursku sa Balkana i političkim mogućnostima da Evropu suoče sa situacijom „svršenog čina“.
Balkanske države su, u ratu sa Turskom, znatno proširile teritorije, ali nijedna od njih nije u potpunosti ostvarila svoje ratne ciljeve. Srbija je dobila zajedničku granicu sa Crnom Gorom i teritorijalne dobitke u dolini Vardara, ali je odbačena sa jadranske obale. Na njenim severnim i zapadnim granicama nalazila se neprijateljski raspoložena Austrougarska monarhija. Formiranjem albanske države dobijen je neprijatan sused na jugozapadu, a u državu je uključen deo albanskog elementa sklon pobuni, sviknut na anarhiju, i otvoren je, za ceo vek, sukob sa albanskim nacionalizmom koji je zagovarao formiranje Albanije u četiri vilajeta (skadarski, bitoljski, janjinski, kosovski).
Nepristajanje da, ustupanjem delova Makedonije Bugarskoj, bude odsečena od Grčke i prilaza Solunu, bilo je uzrok nepomirljivog sukoba sa istočnim susedom. Crna Gora je izgubila Skadar. Nerešena pitanja uzrokovala su novi balkanski rat 1913. godine. Iz njega je Srbija izašla ovenčana slavom pobednika, ali vojno i meterijalno iscrpljena i krvno posvađana sa svojim istočnim susedom. Nakon balkanskih ratova i uključivanja „novih oblasti“ u sastav svoje države, srpsko društvo i država prestali su da budu jednonacionalni i verski homogeni.
Pašićeva vizija nove države
Nikola Pašić je već u prvim danima rata definisao viziju jugoslovenske države i jugoslovenskog prostora. Tačnije, dao je definiciju kako bi trebalo izgledati ujedinjenje. Srpska vlada je Niškom deklaracijom proklamovala ratni program koji je povezivao i izjednačavao po važnosti „svetu borbu za oslobođenje ognjišta“ i borbu za „oslobođenje i ujedinjenje neoslobođene braće Srba, Hrvata i Slovenaca“. Time je jugoslovensko pitanje zvanično postavljeno kao jedno od pitanja čije rešenje mora odlučiti ishod rata.
Srbija je u novu državu uložila državnost i tradiciju, za nju žrtvovala više od jedne četvrtine ukupnog stanovništva, definisala i diplomatski „iznela“ jugoslovenski program, vojskom sačuvala jugoslovenski prostor od komadanja i time omogućila ostalim jugoslovenskim narodima da preko formiranja jugoslovenske države napuste stranu poraženih i da se, gotovo bez žrtava, priključe pobednicima.
Bujanje jugoslovenskog pokreta
Sa razvijanjem parlamentarnog poretka, negovanjem unutrašnjopolitičko demokratske klime, postojanjem kategorije slobodnog seljaštva kao vlasnika zemlje, vojnim uspesima u ratovima sa Turskom (1912) i Bugarskom (1913), Srbija je i posredno podsticala bujanje jugoslovenskog pokreta. Nakon oslobođenja Stare Srbije i Južne Srbije, u Beogradu se počelo razmišljati i o „krupnim zadacima“ nacionalnog ujedinjenja Srba, uobličavanju nacionalne politike, oslobođenju i ujedinjenju kao „svetom zadatku“, neminovnom sudaru „srpsko- hrvatskog nacionalizma“ i „austrijske osvajačke politike“.
Takve misli bile su bliske političkoj (Nikola Pašić), naučnoj (Jovan Cvijić, Stojan Novaković), ekonomskoj (Laza Paču), vojnoj eliti (krug oko časopisa „Pijemont“). Zagovornici teze o štetnosti „jugoslovenske politike“ ostajali su u manjini.
Srbija je bila neprijatan sused i neugodan protivnik, a opsednutost njenim usponom dominantna fiksacija u politici Beča. „Pseća Srbija“, „Sveti rat protiv Slovena“, „kaznena ekspedicija protiv Srbije“, rat „kulturne države protiv nekulture i političkog zločinačkog morala“ – neke su od parola koje govore o patološkom stanju svesti koje je putem štampe šireno među podanicima Austrougarske monarhije.
Tendencija uništenja Srbije kao neutralne države u planovima Monarhije postojala je u tri vida: prisajedinjenje Austrougarskoj monarhiji, okupacija i podela njenih teritorija, teritorijalno smanjenje i eliminisanje.
Oslobođenje i ujedinjenje
Decembra 1914. godine Narodna skupština u Nišu donela je Deklaraciju u kojoj je, kao cilj rata, proklamovano „oslobođenje i ujedinjenje“ Srba, Hrvata i Slovenaca. Istovremeno, to je značilo uništenje Austrougarske monarhije i formiranje nove jugoslovenske države na njenim temeljima. Jugoslovenski program srpska vlada je pretpostavila mogućem ratnom rešenju „srpskog pitanja“.
Odbačen je tajni Londonski ugovor između Italije i sila Antante kojim je, uz ostalo, nagoveštavano proširenje Srbije na Bosnu, Hercegovinu, Slavoniju, Srem, Bačku, južnu Dalmaciju, severnu Albaniju ali i odricanje od dela teritorija u Makedoniji i Banatu. Jugoslovenska orijentacija srpske vlade bila je na velikom iskušenju krajem 1917. godine kada su, nakon pobede boljševičke revolucije i nastojanja saveznika da se sklopi separatni mir sa Austrougarskom monarhijom, kod hrvatskih i slovenačkih političara ponovo oživele ideje o autonomnom statusu unutar trijalistički uređene Monarhije. U takvom slučaju srpska vlada bila je spremna da prihvati samo ono rešenje po kome bi, na kraju rata, svi Srbi bili pod jednim državnim krovom.
Na drugoj strani, jugoslovenska raspoloženja su 1914. godine gotovo sasvim zamrla u Hrvatskoj i Sloveniji. O „zajedništvu“ se počelo intenzivnije razmišljati tek u poslednjim ratnim godinama. Prema procenama iz sredine 1918. godine, gotovo 100% Dalmatinaca, 60% Hrvata i Slovenaca želelo je zajedničku državu. Jugoslovenskom ujedinjenju ih nije privodila želja za zajedničkim životom već strah od „germanske“ i „italijanske“ opasnosti, „socijalnih nemira“, anarhije, kao i ubeđenje da srpska vojska i diplomatija jedine mogu sačuvati prostore Slovenije i Hrvatske od sudbine komadanja namenjene ratnim gubitnicima.
Kraljevina SHS kao država pomirenja
Kraljevina SHS obrazovana je uz saglasnost legitimnih predstavnika dveju „država“ – međunarodno priznate Kraljevine Srbije, ujedinjene odlukama Velike narodne skupštine Vojvodine (25.11.1918) i Velike narodne skupštine u Crnoj Gori (26.11.1918) sa Vojvodinom i Crnom Gorom i međunarodno nepriznate „države“ Slovenaca, Hrvata i Srba koja je bila rezultat prevrata u uslovima raspada Austrougarske monarhije.
Kraljevina (SHS) Jugoslavija bila je država pomirenja. U okviru njenih granica našli su se oni koji su u ratu bili pobednici i oni koji su vojevali, često pod prisilom, na strani poraženih. Zajednički život stanovništva Kraljevine SHS bio je opterećen propagandnim stereotipima koje je godinama fabrikovala austrougarska propaganda. Stereotipi o „pravednom ratu“, „korisnom ratu“ za Hrvatsku, „divljačkoj Srbiji“ i „primitivnim Srbima“, „šizmaticima“, godinama su se mogli čitati u „Hrvatskom pokretu“, „Hrvatskoj“, „Hrvatskom dnevniku“, „Narodnoj odbrani“, „Slovencu“. Širena je svest da ne postoji „zagranično srpstvo“, da je Bosna i Hercegovina muslimanska i hrvatska zemlja, Kosovo i Metohija šiptarska, Vojvodina mađarska, da Slavonija i Dalmacija imaju isključivi istorijski, etnički i kulturni hrvatski karakter.
Papa odstranjuje „srpsku bolest“
Progon ćirilice iz škola i štampe, zabrana javnog iskazivanja nacionalnih osećanja, veleizdajnički procesi, zatvori i logori za Srbe, deo su miljea u kome je srpski narod pod Austrougarskom monarhijom živeo. „Osveta klerikalizma“ ogledala se u zahtevima pape Pija X da se odstrani srpska „6olest“ i naredbama sultana o otpočinjanju „svetog rata“ protiv nevernika (Srbija i Crna Gora).
Činjenice je da je strahote rata osetio celi srpski narod u Srbiji (oko 4 miliona stanovnika) i da je u armijama Monarhije (51 milion stanovnika) bilo angažovano oko 500.000 regruta (14% ukupnog sastava) sa prostora koji su 1918. godine ušli u sastav Kraljevine SHS govore o stepenu nepoverenja sa kojim je započet zajednički život.
Zločimo Austrougarske u Srbiji
Rat u kom je Austrougarska monarhija „gurnula Slovene na Srbiju“ neminovno je posejao mržnju i dodatno nepoverenje. Zločini koje je austrougarska vojska, sačinjena dobrim delom od Hrvata, Slovenaca pa i Srba, počinila u Srbiji, milionske žrtve koje je rat prouzrokovao, ekonomski gubici (pljačka, rušenje, zatiranje svelo je nacionalno bogatstvo Srbije na 2/5) koji su bili takvih razmera da su hroničari Srbiju slikali kao „kostur“, razrušeni i opustošeni „vojnički logor“, podsećali su na rat u kome su jugoslovenski narodi bili suprotstavljeni a srpski narod bio žrtva. Kolektivno pamćenje nije dozvoljavalo brzi zaborav.
Licemerna hvala kojom su propraćeni zločini učinjeni u Mačvi („Junačko držanje u Mačvi“), „ropska mržnja“ koju je formirala austrougarska propaganda, „oduševljenje za sveti boj“, „časno izvršenje obaveze“ sa kojim se zakoračilo u zločin presudno su uticali da se i 1918. godine između Srba i Hrvata nalaze „Jadar“, „Mačkov kamen“, „Gučevo“, „Kolubara“. Rat je imao religiozni i bratoubilački karakter. Nacionalne, verske, ekonomske, kulturne razlike koje su delile stanovništvo Kraljevine SHS dodatno su bile zaoštrene ratom. Karakter rata najdirektnije je odredio prirodu ujedinjenja
Nestanak Austrougarske kao uslov
Za nastajanje nove države bila je potrebna volja sila pobednica da Austrougarska monarhija nestane sa političke karte Evrope. Ta volja je definitivno iskazanau poslednjoj ratnoj godini. Rusko istupanje iz rata eliminisalo je „strah“ Velike Britaiije od nastajanja jedne velike slovenske države na Balkanu. Nova država je, završetkom rata, dobila jasno određene zadatke i funkciju u svetu nastalom na ruševinama velikih carstava – da čini zid koji sprečava obnovu germanske opasnosti, da služi kao „sanitarni kordon“ koji onemogućava razlivanje ideja Oktobra na Zapad, da bude eksponent pobedničkih sila na Balkanu i branitelj mirovnog poretka uspostavljenog na kraju rata. U sedamdeset i tri godine dugom životu jugoslovenska državaje nekoliko puta dobijala i gubila svoju funkciju u evropskim porecima. Gubici funkcije iskazivali su se kao vremena velikih napetosti, nesreća, krvoprolića (1939-1945, 1989-1995).
Volja jugoslovenskog faktora
Najzad, od važnosti je bila i volja jugoslovenskog faktora (Deklaracijski pokret, Hrvatsko-srpska koalicija, lokalne socijaldemokratske grupe), spremnog na izdvajanje južnih delova Monarhije i njihovo ujedinjenje sa Kraljevinom Srbijom u Kraljevinu SHS. „Brzo ujedinjenje“ podsticao je strah od socijalnih lomova, opšte nesigurnosti, privrednog haosa, društvenih nemira, revolucionarnih ideologija, spoljne opasnosti (Italija), revizionizma i revanšizma. Ne treba zanemarivati ni političku volju Srba iz Monarhije da se ujedine sa maticom.
Prisutno je bilo i nastojanje znatnog dela hrvatskih političkih faktora da ujedinjenje bude izvršeno na osnovu „dualizma“, uz poštovanje hrvatskog istorijskog i državnog prava. Ispunjen nespokojstvom, nesigurnošću i strahom, i hrvatski rimokatolički biskupat je, u trenucima raspada Austrougarske monarhije, bio primoran da u nekoliko rezolucija, nevoljno, pozdravi ujedinjenje. Prvi i poslednji put skrenuta je pažnja sveštenstvu da ne zloupotrebi crkvu i propovedaonicu u političke svrhe. Biskupat je iskazao nadu da će nova država sve dodirne tačke urediti dogovorno sa Svetom stolicom, što je trebalo širom da otvori vrata prodoru klerikalizma. Osnovna i nepromenljiva načela rimokatoličke crkve stajala su iznad volje države i nad njenim zakonima.
Konzervativizam, isključivost, primitivizam, klerikalizam opterećivali su sve oblasti društvenog života. Svest o neophodnosti utemeljenja jugoslovenskog kulturnog identiteta i osećaja pripadnosti istom jutoslovenskom društvu nikada nije odnela prevagu nad starim navikama i nacionalnim određenjima. Postojeće nacije su teško savlađivale formiranu svest o svojoj „izuzetnosti“, „osobenosti“, „nesvodljivosti“ na bilo koji „kolektivni entitet“. Izuzetak su predstavljali samo Srbi. Ujedinjenje 1918. godine, kao „milenijumski prevrat“, okupilo je skoro sve Srbe pod jednim državnim krovom i značilo priliku da se, najzad, i srpski narod, po svojim osobinama izrazito policentričan, nacionalno integriše u okvirima nagoveštene jugoslovenske integracije.
