Priča o prvom pozorištu počela je u Kragujevcu, prestonici Kneževine Srbije od 1818. do 1840. godine. Knez Miloš je osnovao prve građanske institucije, a među njima, zajedno s Joakimom Vujićem, i prvo pozorište – Knjaževsko-srpski teatar. Knez Miloš i knez Mihailo, vladari iz dinastije Obrenović, pokrovitelji su i osnivači prvih pozorišta u Srbiji 19. veka. Za njih je to bio simbol ličnog i nacionalnog prestiža i institucija čiji su značaj dobro razumeli. Priču o pozorištu započeo je knez Miloš u svojoj prestonici Kragujevcu osnivanjem Knjaževsko-srpskog teatra (1835–1836), prvog (dvorskog) pozorišta u Kneževini Srbiji.
Reprezentativna postavka „Dinastija Obrenović i pozorište: između slave i tragedije”, na kojoj je studiozno istrajavala autorka Biljana Ostojić, viša kustoskinja, a koja je upravo utemeljena u Muzeju pozorišne umetnosti Srbije podseća na istorijski period osoben po mnogo čemu u burnoj prošlosti našeg podneblja. I na neraskidivu vezu dinastije Obrenović i pozorišta.
Izložba „Dinastija Obrenović i pozorište” posvećena je raznorodnim vezama vladarske porodice Obrenović i srpskog pozorišta. S jedne strane, knez Miloš i knez Mihailo su u 19. veku bili pokrovitelji i osnivači prvih pozorišta u Kneževini. Knez Miloš je po odvajanju Srbije iz Osmanskog carstva osnovao prve građanske institucije. Pored ostalog, omogućio je Joakimu Vujiću pokretanje Knjaževsko-srpskog teatra u Kragujevcu. Rad teatra bio je kratkotrajan (početkom 1835. i ponovo početkom 1836), predstave su izvodili dilentanti, a pozorište je imalo karakter „dvorskog”, jer su publiku činili knez sa svojom svitom i poneki Kragujevčani koje bi knez pozvao.
Uskoro Beograd postaje prestonica, pa se napori za osnivanje pozorišta i uspostavljanje njegove kontinuirane delatnosti prenose u glavni grad. Od 1841. do 1868. pozorišni život je više puta počinjao i prekidao se: na improvizovanim scenama u carinarnici, ugostiteljskim objektima, pivari, kupalištu, nastupale su amaterske i profesionalne trupe. Sada su to narodna pozorišta, publiku čine građani čija želja za stalnim pozorištem neprekidno raste.
– Veze vladarske porodice i teatra vidljive su i u dramskoj i pozorišnoj umetnosti, gde su predstavljani kao slavljeni ili tragični junaci. Priča o prvom pozorištu počela je u Kragujevcu, prestonici Kneževine Srbije od 1818. do 1840. Knez Miloš, vođa Drugog srpskog ustanka, osnovao je prve građanske institucije, a među njima, zajedno s Joakimom Vujićem, i prvo pozorište – Knjaževsko-srpski teatar. Kao pokrovitelj poduhvata, a po ugledu na druge teatre pri dvoru, želeo je pozorište koje će prevashodno raditi u svečarskim trenucima, kao što su Sretenjska skupština, prispeće topova iz Carigrada, njegove lične proslave – kaže Biljana Ostojić i dodaje da je knezu bilo važno da zabavi sebe i odabranu publiku: „Vazda voleo da mu se svira i peva.” Pozorište je radilo od 1835. do 1836. Za sedam predstava postoje pouzdani datumi premijera, o čemu svedoči pisanje „Novina srbskih”. Iako je teatar kratko trajao i izvođenja bila na dilentantskom nivou, bio je to važan datum u istoriji pozorišta, osnovanog po odluci vladara kao prvo pridvorno (državno) pozorište sa sopstvenom scenom, direktorom, osobljem, orkestrom, horom, glumcima amaterima i predstavama.
Vreme vladavine kneza Mihaila od 1860. do 1868. istoričari ocenjuju kao buđenje nacionalnog i kulturnog poleta. Strast s kojom je ušao u ostvarenje velikog državnog projekta, izgradnju i osnivanje Narodnog pozorišta posledica je njegove želje da Srbija ima evropsku instituciju, koja će predstavljati njenu kulturu i biti potvrda nacionalnog identiteta.
Gostovanje Srpskog narodnog pozorišta 1867. ubrzalo je njegovu odluku. Polovinom januara 1868. počele su pripreme za izgradnju zdanja na Stambol-kapiji. Knez Mihailo je bio spreman da pozorište podigne o svom trošku. Posle drugog gostovanja Srpskog narodnog pozorišta (od septembra 1867. do sredine januara 1868), posle predstave 5. novembra, u razgovoru sa Jovanom Đorđevićem, upravnikom gostujuće trupe, knez Mihailo izgovara sudbonosne reči: „Sazidaćemo mi vama teatar za sebe, pa ćete biti sasvim zadovoljni.” U tom smislu, on za izgradnju stalnog pozorišnog zdanja ustupa plac kod nekadašnje Stambol-kapije, a za upravnika poziva iskusnog Đorđevića, koji već tokom leta 1868. formira ansambl i u jesen počinje prva sezona Narodnog pozorišta u Beogradu, u gostionici „Engleska kraljica”.
Prvu pozorišnu zgradu knez nije dočekao: posle atentata u Topčideru (26. maja 1868), Namesništvo, Pozorišni odbor i novi upravnik nastavljaju pripreme za gradnju i 18. avgusta 1868. maloletni knez Milan Obrenović je svečano položio Spomenicu u kamen temeljac Narodnog pozorišta. Na opšte oduševljenje, zgrada je svečano otvorena već 30. oktobra 1869. predstavom „Posmrtna slava kneza Mihaila” po komadu Đorđa Maletića. S druge strane, članovi dinastije Obrenović se često javljaju kao junaci dramskih komada i pozorišnih predstava. Aktuelna postavka „Dinastija Obrenović i pozorište” obrađuje pozorišne predstave u kojima se – na razne načine i u različitim kontekstima – pojavljuju ili pominju knez Miloš, knez Mihailo, kralj Milan, kralj Aleksandar i ostali članovi vladarske porodice Obrenović, čija sudbina još uvek inspiriše umetnike, a njihovo prisustvo na sceni i danas svedoči o neugaslom interesovanju publike za ovu dinastiju.
Teško je utvrditi tačan broj napisanih drama i izvedenih predstava koje se bave Topčiderskom katastrofom. I tragičan završetak vladavine dinastije Obrenović, Majski prevrat 1903, u kome su masakrirani kralj Aleksandar i kraljica Draga, motiv je za najrazličitija ideološko-vrednosna autorska viđenja u drami i pozorištu.
Za pozorište 19. veka uloga dinastije Obrenović bila je, reklo bi se, presudna. Predstave su izvođene u prigodnim prilikama, dramski tekstovi su naručivani povodom obeležavanja jubileja – godišnjice početka ustanka, stupanja na presto, venčanja i drugih dinastičkih, porodičnih, svečarsko-slavljeničkih događaja. U 20. i 21. veku kroz žanrovsko bogatstvo: od monodrama, duodrama, kamernih izvođenja, velikih ansambl predstava, mjuzikala, u institucionalnim i privatnim pozorištima, kao nezavisne produkcije, pokazuje se neugasli interes za Obrenoviće.
Dinastija Obrenović, koju mnogi istoričari smatraju jednom od najvažnijih u istoriji Srbije, vladala je samo 72 godine, a njihovo materijalno i duhovno nasleđe obeležilo je Srbiju 19. veka. I važnu istoriju pozorišta i drame.
Veze Dinastije Obrenović i pozorišta vidljive su i kompleksne. S jedne strane, kao osnivači i pokrovitelji pozorišta, ali i kao dramski junaci pozorišnih komada: knez Miloš, kneginja Ljubica, knez Mihailo, kralj Milan, kralj Aleksandar, kraljica Draga i na posredan način ostali članovi i savremenici ove vladarske porodice. I Muzej pozorišne umetnosti Srbije nalazi se u kući iz 1836, sagrađenoj u vreme vladavine kneza Miloša, u ulici koja nosi ime po njegovom rođenom bratu – Gospodaru Jevremu.
Svojom ličnošću, načinom vladavine i životnim odlukama, knez Mihailo (1823, Kragujevac – 1868, Beograd) stvorio je najdublje, suštinske veze: važne za istoriju pozorišta i drame.
Nepresušna inspiracija
Knez Miloš je poznavao dobro svoga sina kada je, na samrti, Anastasu Jovanoviću, upravitelju dvora, fotografu i Mihailovom prijatelju, u amanet ostavio: „Čuvaj mi Mijaila. Slab je sa svoje dobrote, pa zlo ne prepoznaje.” Ispostaviće se da su ove reči bile proročke. Knez Mihailo je na prestolu nasledio prerano preminulog brata Milana. Kao veoma mlad vladao je kratko, od 1839. do 1842. Pod uticajem Ustavobranitelja morao je da napusti presto i zemlju. Vratio se u Srbiju sa 37 godina i započeo drugu, osmogodišnju vladavinu (1860–1868). U „izgnanstvu” je Mihailo sticao iskustvo evropskog života, putovao je, učio jezike, oženio se mađarskom plemkinjom Julijom Hunjadi, s kojom nije imao potomstva. Iako se on tome protivio, lični život kneza Mihaila bio je javni, lični problemi bili su i politički i umnogome su odredili njegovu sudbinu i sudbinu Srbije. Nepresušna inspiracija za dramsku i pozorišnu umetnost. Za razliku od kneza Miloša, čiju su vladavinu u pozorišnim predstvljanjima (preterano) slavili ili kritikovali (karikirali), u slučaju kneza Mihaila, njegov lični (emotivni) život i tragična sudbina, puni misterija i nedorečenosti za dramatičare i pozorište tematski su privlačniji i inspirativniji.
Dinastija Obrenović je imala velike prijatelje i velike neprijatelje. Za samo sedamdeset dve godine vladavine njihovo materijalno i duhovno nasleđe obeležilo je Srbiju 19. veka. I za nas važnu istoriju pozorišta i drame.
