Manastir Blagovijesti Presvete Bogorodice u Žitomislićima – duhovno i kulturno središte Srba u dolini Neretve i najzapadniji pravoslavni manastir u Hercegovini.
Smešten na desnoj obali, u najlepšoj i najplodnijoj kotlini gde vinogradi i maslinjaci bogato daju svoje plodove. Pored Trebinjskog, nazvanog kasnije Tvrdoš, može se smatrati najznačajnijim manastirom u zemlji kojom je vladao Herceg od Svetoga Save – Stefan Vukčić Kosača.
Ko je i kada prvi put podigao hram u Žitomisliću, nije moguće tvrditi sa sigurnošću. U sporovima oko zemlje iz 1677. godine zapisane su tvrdnje kaluđera da posedi pripadaju njima još od Kosovske bitke. Osim starosti manastira, ove reči ukazuju i na već duboko ukorijenjen kosovski zavet u srpskom narodu.
Manastir je dobio i svoj vodovod 1663. godine. Vrlo brzo se razvija i prepisivačka delatnost koja obogaćuje riznicu rukopisanim knjigama. Ostvaruju se veze i sa manastirom Hilandar, kada monasi odlaze na Svetu Goru da bi se podučavali pravoslavnom pozivu. Žitomislićki kaluđer Viktor postao je i arhimandrit i iguman u Hilandaru 1645. godine. U svom procvatu, ovaj hercegovački svetionik daruju knjigama i veliki manastiri iz Srbije. Najlepši dar u tom periodu jesu dveri iz 1675. godine. Njih je izradio ili kupio proiguman Serafion.
Kako to u životu biva, sa usponima dolaze iskušenja i nevolje. Manastir su sustizali redom: kuga, zemljotresi, ratovi i osvete Osmanlija zbog srpskih ustanaka. Veliki je podvig bio u takvim okolnostima sačuvati manastir i sačekati bolja vremena za otvaranje duhovne škole.
Pri osnivanju škole Nićifor Dučić zapisuje:
“Nema u Hercegovini bogatijeg manastira od Žitomislića. Njegove su zemlje prostrane i rodne, vinogradi obilati, maslinjak lijep i prihodi su opšte dobri”.
Ali… svega ovoga ne bi bilo da klicu pravoslavlja pod hercegovačkim nebom nisu zasadili Miloradivići, poznati još pod imenom Hrabren-Miloradović.
Stradanje i obnova
Manastir Žitomislić očuvan je sve do 1992. godine. Imao je i biblioteku sa više desetina starih rukopisnih knjiga iz 16. i 17. vijeka koje su tu došle poklonom ili su prepisivane te mali arhiv turskih dokumenata. Značajna kaligrafska dela čuvana u manastiru su Ćeladkovo evanđelje, Mineji, Panegirik, Oktoh, Molitvenik, Bogorodičina čudesa.
26. juna 1941. godine ustaše su pobile celo bratstvo manastira Žitomislića, njih osam, i bacile u Vidonjsku jamu na desnoj obali Neretve. Manastir je opustio, jer su krajem 1941. godine opljačkane i zapaljene sve male zgrade.
Manastirska crkva je tada čudom ostala pošteđena. Nakon toga je obnavljana sve do zadnjeg rata.
U februaru 1991. Godine u Žitomisliću, u mermernu grobnicu iznad oltara, svečano su sahranjene mošti Žitomislićkih novomučenika (izvađenih krajem 1990.g. iz jame Vidonja), uz sasluženje Srpskog Patrijarha Gospodina Pavla, a samo godinu dana nakon toga događaja zadesila ih je nova nesreća.
Manastir Žitomislić je spaljen i srušen, polovinom juna 1992. godine, a potom je velikom količinom podmetnutog eksploziva miniran do temelja, zajedno sa konacima, čak je spaljen i miniran grob novomučenika Žitomislićkih monaha. Sestrinstvo sa igumanijom Evpraksijom i duhovnikom igumanom Jovanom (Nedićem) izbeglo je iz manastira neku sedmicu prije uništenja manastira.
U toku 2003. i 2005. godine obnovljena je crkva i stari konak i osveštani od strane Patrijarha Srpskog Pavla. Od tada do danas manastir je doživio preporod i ko god prođe južnom magistralom koja vodi iz Mostara prema Čapljini ostane zatečen lepotom koju ima ovaj manastir.
Sačuvane svetinje
U avgustu 2019. Godine u sklopu manastira otvoren je Muzej s bogatom zbirkom ikona i umjetnina koja je među tri najveće u BiH. Tim činom je, nakon 27 godina, vraćena bogata riznica u ovu svetinju.
Iguman manastira Žitomislić Danilo Pavlović kaže da je u muzeju izložena vredna manastirska riznica, koju su 1992. godine spasile monahinje tog manastira.
“Manastir je uvek imao zbirku umetnina. o su ikone, rukopisne knjige, srebrene stvari”, ističe iguman Danilo, navodeći kako je najveća sreća u čitavoj priči da se imalo snage iznijeti i spasiti neprocjenjivo blago.
Spašene umetnine su bile prenesene u Srbiju i rađena je restauracija tih ikona tako da su ove neprocjenjive stvari ostale sačuvane.
Od eksponata su najvredniji ikona Bogorodice i knjiga iz 14. veka.
U postavci koju je radio profesor doktor Ljiljana Ševo, nalazi se pedesetak ikona iz perioda od 16. do 18. stoljeća; đela srpskih, italo-kritskih i ruskih autora.
Među srpskim ikonama najznačajnije su “Žitomislićke dveri”, koje se pripisuju ikonopiscu, majstoru Radulu i one na ikonostasu, đelo Georgija Mitrofanovića. Jedna od važnih je i ikona Bogorodice iz italo-kritske grupe, koju je slikao Andrej Ricos i jedna je od četiri takve u svijetu.
Ikone su restaurirane i vraćene u Eparhiju.
Osim ikona, manastir posjeduje i šest jako vrijednih knjiga, od kojih su pet rukopisi, a najstarija datira iz 14. stoljeća.
U muzeju je postavljena i zbirka srebrenih predmeta za crkvenu upotrebu, uglavnom iz 17. veka.
Ogroman broj vernika i turista iz celog sveta, naročito tokom letnje sezone, poseti i manastir i muzej.
