Manastir Gračanica jedan je od najlepših manastira Srpske pravoslavne crkve, ali i celog pravoslavlja. Ukras je i simbol srpskog kulturno-istorijskog nasleđa Kosova i Metohije.
Manastir Gračanica nalazi se na levoj obali reke Gračanke i zadužbina je kralja Milutina. Podignuta je između 1315. i 1321. godine. Udaljena samo 9 km od Prištine, poslednja je u veličanstvenom nizu zadužbina koje je kralj Milutin, „nezasiti zidatelj božanstvenih crkava“, podigao u svom otačastvu i van njega.
Predanje
Po narodnom predanju, kralj Milutin je zaspao pred bitku na reci Gračanki, pa mu se javio anđeo Gospodnji rekavši mu da će pobediti i da iz zahvalnosti Gospodu Bogu, za pomoć koja mu je pružena, treba da sagradi crkvu čiji će mu se oblik prikazati. Probudivši se, kralj je na nebu ugledao beli oblak koji je imao oblik crkve. Pošto zaista pobedi u tom boju, odmah pozva najbolje majstore – graditelje i naredi im da započnu gradnju nebesne crkve.
Gračanica je podignuta nedaleko od Lipljana, antičkog grada (Ulpijana), na ruševinama starije Bogorodičine crkve iz XIII veka koja je bila sedište lipljanskih episkopa u okviru novoosnovane samostalne crkvene organizacije Svetog Save (oko 1220.), a ona na temeljima ranohrišćanske trobrodne bazilike iz VI veka. U povelji ispisanoj na južnom zidu kapele, kralj Milutin kaže:
„Videh razrušenije i padenije hrama Svete Bogorodice gračaničke, jepiskupije lipljanske, sazidah je od osnovanije i popisah i ukrasih iznutra i izvana“.
Sve je ovo bilo 6830. godine, odnosno 1321. godine od rođenja Hrista.
Od manastirskog kompleksa ostala je samo crkva, prvobitno posvećena Blagovestima Bogorodice (tako je pominje arhiepiskop Danilo II), ali se kasnije, kao manastirsko posvećenje, pominje praznik Uspenje Presvete Bogorodice. Priprata sa kulom sazidana je nekoliko decenija kasnije, sa namerom da se zaštiti živopis na zapadnoj fasadi. Manastir je stradao u vreme Kosovske bitke, a priprata prilikom turskih napada 1379-1383. godine, kada je izgorela kula, a sa njome i bogata zbirka rukopisnih knjiga.
Crkva manastira Gračanice
Vizantijsko – srpski stil u srpskoj arhitekturi tokom srednjeg veka obuhvata period od kraja XIII veka do kraja XIV veka i geografski prostor Metohije, Kosova i severne Makedonije. Za vreme kralja Milutina razvijaju se centralne crkve tipa upisanog krsta koje imaju pet kubeta koje sa svih strana podupiru svodovi (Gračanica, Staro Nagoričino, Bogorodica Ljeviška …).
Gračaničko petokupolno zdanje se svojim lukovima stepenasto penje u vis. Uz harmoničnu igru složenih krovnih površina na kojima se smenjuju kubeta i polukružni svodovi. Osnovu hrama čine dva upisana krsta, jedan u drugom, od kojih je centralni vertikalno izbačen. Tako je i centralna kupola, koja se oslanja na četiri slobodna stupca, stepenasto podignuta uvis. Na prostorima između krakova krsta uzdižu se četiri manja kubeta koja pravilno raspoređuju masu i celu gornju konstrukciju. Ovaj dvostruki upisani krst (kvadrat u kvadratu, crkva u crkvi), zamisao je kojoj je teško naći premca u svetu. Kako na Istoku, tako i na Zapadu. Na žalost, istorija ne pamti ime genijalnog arhitekte ovog remek-dela.
Gradila je tri brata
Predanje veli da su Gračanicu gradila tri brata, neimari sa Kosova: Đorđe, Dobrosav i Nikola. Pojedini istoričari umetnosti smatraju Nikolu za protomajstora, koji je građevinu osmislio, ali se to sa sigurnošću ne može tvrditi.
Pri zidanju gračaničke crkve korišćeni su kamen, malter, opeka – upravo u ovom redosledu, sa reljefno naglašenim spojnicama, čime su postignuti dekorativni efekti preuzeti sa skupocene tehnike pregradnog emalja, kako bi došli do izražaja i tekstura i koloritnost gradivnog materijala.
Dva dela
Crkva manastira Gračanice sastoji se iz dva dela: prvi deo čini glavna crkva, a drugi deo je spoljašnja priprata.
Ktitorska predstava kralja Milutina, koji u ruci drži model crkve, pokazuje da je crkva prvobitno sazidana kao jedna celina. Glavni deo je u obliku nepravilnog pravougaonika (približno 13,5m x 15,5m). Taj deo crkve čine: brod (naos), oltarski prostor, bočne kapele, unutrašnja prirata i ophodni brodovi. Kupola je visoka oko 20m.
Spoljašnja priprata je dozidana nekoliko decenija kasnije, polovinom XIV veka. Danas je to pravougaona prostorija (13,2m x 9m) stupcima podeljena na tri broda. Bila je otvorena sa tri strane kao trem i nad njom se, po svemu sudeći, uzdizala zvonara, oslonjena na dva para u zid napola ugrađenih jakih stubova (pilastara). Oni sada nose slepu kupolu. Ova priprata je spaljena i zarušena u turskim najezdama posle Maričke i Kosovske bitke (1379-1383.), zajedno sa okolnim zdanjima, dok je crkva ostala neoštećena. Obnovljena je 1383. godine.
Zaslugom patrijarha Makarija Sokolovića izvršena je znatna rekonstrukcija manastira Gračanice: svi otvori na spoljnoj priprati su zazidani i naslikan je novi sloj fresaka koje su završene oktobra 1570. godine. Zalaganjem patrijarha Pajsija crkva je prekrivena olovom, a za ikonostas je 1620. godine urađen krst sa Hristovim raspećem.
Spoljašnja kompozicija masa sa naglašenom stepeničastom ritmikom penjanja u visinu tipično je raška. Gračanica je svakako delo genijalnog arhitekte. On je savremenim sredstvima, tada aktuelnu internacionalnu temu, znao da obradi u duhu jedne nacionalne arhitekture koja je imala svoje posebne estetske ideale. Dinamika gračaničke unutrašnje i spoljašnje konstrukcije strana je vizantijskoj arhitekturi. Oblici Gračanice imaju u sebi izrazito antiklasicističke vrednosti, koje bi se, možda anahronično, mogle nazvati romantičnim. Snažno isturena u visinu, bogato raščlanjena, i intenzivno obojena crveno – belim kontrastima opeke i maltera na tamburima kubeta, Gračanica veoma srećno sažima u sebi suprotne tendencije vizantijske i gotske arhitekture.
Živopis manastira Gračanice
Unutrašnja arhitektura ponavlja vodeće ideje spoljašnje i čitava stremi u visinu, i ona je sva u oštrim kontrastima nemirne svetlosti i senke. Monumentalna je i dramatična atmosfera crkve, a vertikalizam unutrašnjeg prostora efektno je podvučen gradacijom svetlosti, koja raste u visinu.
U crkvi manastira Gračanice postoje tri vrste slikarstva: u naosu je najranije, a u spoljnoj priprati su dva mlađa. Unutrašnji prostor Gračanice ukrašen je freskama negde između 1318. i 1321. godine. Slikarstvo je dobro očuvano i sve scene su izvedene, uglavnom, u tradiciji srpskog srednjevekovnog slikarstva. Kompozicije u naosu posvećene su zemnom životu Isusa Hrista i crkvenom kalendaru. Okosnicu čini ciklus Velikih praznika, Čuda i Stradanja Hristovih. U unutrašnjoj priprati nalaze se portreti ktitora: kralja Milutina i kraljice Simonide, zatim portreti Milutinovih roditelja, kraljice Jelene kao monahinje i kralja Uroša kao monaha. U priprati je opširno ilustrovan i Strašni sud. U spoljašnjoj priprati sačuvana je značajna površina fresaka iz 1570. godine, uz ktitorstvo patrijarha Makarija Sokolovića.
Smatra se da je na čelu radionice koja je izvela živopis Gračanice stajao Mihailo Evtihijev, verovatno iz solunske umetničke porodice Astrapa. Mihailo je radio za kralja Milutina u crkvi Bogorodice Ljeviške u Prizrenu i u manastirskoj crkvi Svetog Đorđa u Starom Nagoričinu, gde se potpisao, a osim Gračanice sa izvesnom sigurnošću mu se pripisuju i freske u Kraljevoj crkvi manastira Studenice.
Bogati metosi
Na ulazu u crkvu nalaze se, jedan nasuprot drugom, portreti ktitora kralja Milutina i njegove žene Simonide. Portreti kraljevskog para su u samoj osi građevine. Dve teme su spojene u jednu – ktitorska predstava i nebeska investitura – anđeli spuštaju krune na glave kraljici i kralju.
U Gračanici je, prvi put u starom srpskom slikarstvu, naslikana uspravno u vidu uvis razgranate loze ustrojena loza Nemanjića, sa 16 portreta.
Pri kraju svoje vladavine, sazidavši arhitektonski dragulj, manastir Gračanicu, kralj Milutin je bogato obdario metosima, zemljom i ljudima, starajući se o njenom procvatu. Darovna povelja je u celosti ispisana na zidu crkve na koju se odnosi. Ova povelja nalazi se u desnoj kapeli, pored oltara, ispod velike freske Proroka Ilije. Povelja je ispisana na belom zidu fresko tehnikom, meko-crnom bojom i raškom redakcijom srpskoslovenskog jezika.
Bogata gračanička riznica stradala je u požaru koji se dogodio između 1379. i 1383. godine. Danas se u riznici nalazi jedan broj vrednih ikona iz XVI, XVII i XVIII veka, kao i nekoliko značajnih rukopisnih knjiga i liturgijskih predmeta.
Manastir Gračanica je opštežiteljni manastir u kome od kraja Drugog svetskog rata živi monaško sestrinstvo. Monaški život i služenje narodu uvek su, kroz istoriju, bile osnovne aktivnosti gračaničkih monaha i monahinja. Uz svakodnevne molitve i bogosluženja, manastir Gračanica bio je i važan prosvetni centar za kosovsko-metohijske Srbe u vreme turskog ropstva, a u manastiru je još u prvoj polovini XVI veka postojala prva štamparija. Pod svodovima ove drevne Milutinove zadužbine duhovno su se obrazovale generacije sveštenika i monaha koji su svojim duhovnim i prosvetiteljskim radom ostavili jak pečat na istoriju srpskog naroda sa ovih prostora.
