Devetnaesti vijek predstavlja kraj turske epohe u Bosni i Hercegovini, što se vidno naziralo i u kulturnom životu hrišćanskog naroda. Književni život Srba počeo je da snaži, a samim tim postavljeni su i uslovi za razvoj domaćeg izdavaštva i štamparstva.
Početak 19. vijeka bio je obilježen bunama i ustancima kako u susjednoj Srbiji tako i na prostorima Bosne i Hercegovine. Uporedo sa borbom za političku nezavisnost, na kulturnom planu tekla je borba za novi književni jezik, koju je započeo i vodio Vuk Karadžić sa pristalicama.
Odjeci Vukovog književnog jezika bili su prisutni u svim zemljama gdje su Srbi živjeli, naročito u Crnoj Gori, Boki Kotorskoj, Hrvatskoj, Dalmaciji, Bosni i Hercegovini. Uticaji književnog i reformatorskog djelovanja Vuka Karadžića na srpskom jezičkom prostoru u Bosni i Hercegovini bili su širokog dometa.
Potreba za knjigom među narodom
Posebno je značajan njegov doprinos širenju čitalačke publike i povezivanju prostog naroda sa knjigom i čitanjem. Vuk je jedan od rijetkih srpskih pisaca 19. vijeka čija je pojava omasovila potrebu za knjigom, a reformisano pismo i jezik bili su od ključnog značaja za formiranje prve čitalačke publike.
Njihove knjige i prilozi, kao i sav njihov prosvjetni i politički rad odisao je nadom da je kulturni preporod na pomolu. Ti prosvjetitelji i književnici ugledali su se na književnosti svojih sunarodnika iz Austrije, Srbije, Dalmacije i Crne Gore.
Srpsko-dalmatinski magazin i njegov značaj
Naročite zasluge za popularisanje knjige i kulture u Bosni i Hercegovini imao je časopis Srpsko-dalmatinski magazin. Ovaj časopis i u svojim počecima bio je veza pisaca sa čitalačkom publikom, odnosno način da se čitaoci upoznaju sa srpskim književnim stvaralaštvom i srpskom štampanom knjigom 19. vijeka.
Srpsko-dalmatinski magazin je bio glavna čitanka srpskom narodu i prva knjiga koja je na široka vrata ušla u narod. Do tada su knjiga i književnost bili isključivo skopčani sa manastirskom pismenošću. Sa Srpsko-dalmatinskim magazinom započelo je u Hercegovini (i Bosni) narodno prosvjećivanje i češće uvođenje štampane knjige u svjetovne krugove.
Glavni kulturni centri
Glavni kulturni centri u doba turske vladavine bili su Mostar i Sarajevo, gdje se sabirala tadašnja srpska inteligencija. Mostar je bio najznačajniji književni i kulturni centar u Hercegovini. Mostarski Srbi su podržavali sve akcije usmjerene na duhovni i kulturni preobražaj i prosvjećivanje naroda.
U Hercegovini je pravoslavna crkva imala jaku tradiciju i uticaj, najprije zbog kulta Sv. Save, pa se u Mostaru sabiralo sve srpsko sveštenstvo i kaluđeri obližnjih manastira. Kaluđeri su bili oslonac duhovnog i kulturnog preporoda koji se razbuktao polovinom 19. vijeka.
Manastiri su negovali kult knjige
Manastiri su negovali kult knjige i u svom duhovnom i religioznom okruženju sabirali su mali, ali značajan, čitalački krug. Pri manastirima su stasavali prvi značajni pisci i sakupljači narodnog blaga, koji su istovremeno bili i crkvena lica i prvi srpski prosvjetitelji i učitelji srpskih škola u 19. vijeku.
Oni su nastavili sa književnim stvaralaštvom na onom mjestu gdje su, sredinom 15. vijeka, stari srpski pisci stali. Serafim Šolaja, a naročito Joanikije Pamučina, u svom su se književnom radu naslanjali, po inerciji, na srpsku srednjovjekovnu književnost sa željom i ciljem da se duh i ideje srpske književne srednjovjekovne tradicije nastavi i da se nova srpska knjiga i pismenost podigne na temeljima porušene srpske države (Kovačević, Vojo 2001–2002: 332).
- Čitanka za osnovne škole u vilajetu bosanskom, 1868.
- Hadži Staka Skenderova, srpska kaluđerica i učiteljica koja je osnovala prvu srpsku žensku školu u Sarajevu,“Bosanska vila“, 1903.
- Bukvar za osnovne škole u vilajetu bosanskom, 1867
- Miloš Mandić, Bukvar za osnovne škole u vilajetu bosanskom, 1867, str. 12. i 13.
Srpski pisci iz Hercegovine bili su česti saradnici Srpsko-dalmatinskog magazina. Prvi saradnici sa tih prostora bili su Serafim Šolaja, Prokopije Čokorilo, Joanikije Pamučina, Ato Marković i Nićifor Dučić. Pored književnih tema i sakupljačkog rada, hercegovački pisci u Magazinu objavljivali su i radove iz istorije, paleografije, putopisnu prozu, kao i radove o političkim, vjerskim, društvenim i kulturnim prilikama (v. Radulović, Jovan 2010: 109–114). „Daleko od glasila u velikim centrima, naši pisci su u Magazinu nalazili ohrabrenje i jedinu mogućnost da se oglase“ (Maksimović, Vojislav 1976: 8).
Ko je afirmisao srpske autore u BiH?
U Bosni je, slično kao i u Hercegovini, književni i prosvjetni rad počivao na određenom broju obrazovanih ljudi, a to su, prije svih, bili sveštenici, učitelji i trgovci. Zbog toga njihove knjige i prilozi predstavljaju svojevrsne hronike i istorije kulturno-prosvjetnog života u Bosni i Hercegovini.
Sarajevo kao vodeći kulturni centar u Bosni
Sarajevo je u 19. vijeku preuzelo ulogu vodećeg kulturnog centra u Bosni za vrijeme turske vlasti. U njemu je radilo i djelovalo nekoliko učenih Srba, koji su se aktivno zalagali za nacionalno i kulturno osvješćenje.
Jedan period njihovog djelovanja obilježilo je i tajno revolucionarno udruženje, koje je bilo ogranak novosadske Ujedinjene omladine srpske (1866–1872). Preko omladinskog pokreta iz Austrije i Srbije stizale su ideje o ujedinjenju Bosne i Hercegovine sa Srbijom.
Propaganda se sprovodila preko knjiga i časopisa i preko književnih društava, kao što su Matica srpska i Srpsko učeno društvo. S tim u vezi, srpska štampana knjiga postala je simbol nacionalne borbe i spona svim Srbima.
Srpski autori i srpsko izdavaštvo u BiH
Srpsko izdavaštvo u turskom periodu trpilo je breme političkih prilika, koje su ometale razvoj književnosti i nauke. Ocijenjeni iz ugla turskih vlasti kao nacionalni agitatori, neki autori nisu imali slobodu da štampaju svoje knjige u zemlji. Tako se korpus srpskog izdavaštva u 19. vijeku, pod turskom upravom, svodio uglavnom na štampanje udžbenika za srpske pravoslavne škole.
Štamparija u Sarajevu i udžbenici za srpske škole
Osnivanje štamparije u Sarajevu (1866), kao i zalaganje za razvitak i širenje pismenosti, direktno su proistekli iz prosvjetne politike koju je u Bosni i Hercegovini Turska vodila prema narastajućem uticaju ruske,srpske i hrvatske knjige. Štamparija je pokrenuta, prije svega, s ciljem da se u Bosanskom vilajetu, direktno pred očima vlasti, štampaju školske knjige.
U Vilajetskoj štampariji u turskom periodu štampano je oko 50 knjiga i brošura. Uglavnom su štampane samo knjige koje je vlada subvencionisala, prije svega školski udžbenici i razni zakoni i uredbe.
Značaj Ignjata Soprona
Udžbenici za srpske pravoslavne škole uređivani su prema onima iz Kneževine Srbije. Ignjat Sopron, prvi štampar i izdavač u Bosanskom vilajetu, imao je visoko mišljenje o tim udžbenicima i isticao je da ih treba koristiti u školama.
Bez straha da će navući na sebe gnjev vlasti, Sopron je u Bosanskom vjestniku pohvalno pisao o vrijednosti udžbenika iz Srbije, istakavši pri tom: „Pripoznate najbolje školske knjige na srpskom jeziku jesu one, koje se u javnim školama Kneževine Srbije predaju; one se mogu zaista usporediti s najboljim knjigama u Njemačkoj, gdje narodnje nastavljenje, kao što je priznato, na najvišem stepenu.
Upravo će se te knjige ovde neizmenjene pečatiti, na šta je srbska vlada dala svoje odoberenje, jer su te knjige njena umna sobstvenost“ (Bosanski vjestnik 1866: 33).
Šta je sve sadržao Bosanski vjestnik?
U petom broju Bosanskog vjestnika objavljen je spisak udžbenika koje je trebalo preštampati: Štica, Bukvar, Prva Čitanka, Časlovac, Računica prva, Kratka sveštena istorija, Prva znanja, Druga čitanka, Psaltir, Računica druga, Kratki katihizis, Osnovi zemljopisa, Katavasija, Treća čitanka i Srbska gramatika (Bosanski vjestnik 1866: 33). Od najavljenih naslova do austrougarske okupacije, objavljena su samo četiri udžbenika: Bukvar, Kratka sveštena istorija, Prva čitanka i Prva znanja.
Udžbenike za srpske škole uređivao je, i najvjerovatnije pisao Miloš Mandić, poznatiji kao Miloš Novinar. Zahvaljujući njegovom trudu i poznavanju srpskog jezika i pisma, knjige Vilajetske štamparije štampane su čistim narodnim jezikom.
„Miloš Mandić je vodio posebnu brigu o čistoti jezika, pa jezik udžbenika ima i širi kulturni značaj. Naime, na čitavoj teritoriji srpskog školstva u našim krajevima Mandićevi udžbenici spadaju među prve dosljedno štampane novim pravopisom“ (Papić, Mitar 1976: 72).
Bukvar za osnovne škole je prvi štampani udžbenik
Bukvar za osnovne škole u Vilajetu bosanskom prvi je udžbenik štampan u Vilajetskoj štampariji i on je, poslije bukvara Vuka Karadžića iz 1827. godine, prva knjiga štampana reformisanom ćirilicom.
Miloš Mandić je priredio i srpsku čitanku (Prva čitanka za osnovne škole u Vilajetu bosanskom), Kratku sveštenu istoriju za osnovne škole u Vilajetu bosanskom i knjigu Prva znanja, a sve su objavljene iste godine (1868).
Sadržina udžbenika bila je udešena u smislu politike režima, ali i pored toga one su bile od koristi svima onima koji su se opismenjavali. Bili su dobri i jezički prečišćeni udžbenici (Bogićević, Vojislav 1975: 219–220).
Bukvar Miloša Mandića
Bukvar Miloša Mandića nije prva knjiga koja je štampana u štampariji u Sarajevu. Štampani prvenac ove štamparije jeste prevedeno djelo sa grčkog jezika pod nazivom Naravoučenije o čoveku i njegovim dužnostima (1866). Knjiga ne pripada originalnoj književnosti niti je djelo domaćih autora.
Za nju se može reći da je više religioznog i didaktičkog sadržaja,pa je zbog toga bila namijenjena učenicima. Kratak prikaz i opis knjige izašao je u Bosanskom vjestniku u okviru rubrike Književne vijesti, gdje se publici najsrdačnije, preporučuje njen sadržaj.
„Obštine će zaista u toj knjigi najljepše sredstvo naći, da s njom nagrađuju svoju djecu koja bi se pri ispitu odlikovala, a i slabijoj djeci ta bi knjiga od velike koristi bila, jer bi ih podstrekla na revnost k nauci i blagonaraviju. Roditelji naći[će] u njoj krasnog putovođu u uspitanju svoje djece“ (Bosanski vjestnik 1866: 152).
Dokazi da se knjiga koristila kao udžbenik
Dokaz da se ova knjiga koristila kao udžbenik potvrđuje i napis u Bosanskom vjestniku, u kome stoji da je na dan polaganja ispita u srpskoj školi u Sarajevu (29. avgust 1866) „gospodar Valipaša blagovolio podariti 200 komada knjiga novo izišavšeg djela Naravoučenije da se učenicima razdadu“ (Bosanski vjestnik 1866: 170).
To je ujedno i potvrda prethodnih obećanja Topal Osman-paše da će otvaranjem štamparije u Sarajevu učenici dobijati školske knjige besplatno.
U izdavačkom opusu Vilajetske štamparije objavljena je 1867. godine i jedna knjiga iz oblasti narodne književnosti pod naslovom Srpske narodne pjesme iz Bosne (Ženske) Bogoljuba Petranovića.
Petranovićeve narodne pjesme objavljene su u tri knjige, od kojih je samo jedna izašla u izdanju Vilajetske štamparije (1867), a druge dvije knjige štampane su u Državnoj štampariji u Beogradu 1867. i 1870. godine.
Bogoljub Petranović, Srpske narodne pjesme iz Bosne, Knj.1, Ženske, 1867.
Osnivanjem štamparije u Sarajevu, Bosna je zakoračila u jedan posve novi kulturni poredak, pri čemu je načinjen i značajan iskorak iz viševjekovnog ropstva kome se nazirao skori kraj.
Štamparija u Sarajevu predstavljala je prvi stepenik ka razvoju novih profesija u Bosanskom vilajetu, kao što su izdavaštvo, štamparstvo i novinarstvo. U tom pionirskom poslu istakao se manji broj pismenih i sposobnih ljudi, koji su svojim entuzijazmom i velikim trudom otvorili novo poglavlje u životu hrišćanskog naroda Bosne i Hercegovine u 19. vijeku.
Srpska štampana knjiga iz Bosne i Hercegovine, bez obzira na njeno vremensko pojavljivanje i mjesto izdavanja, ima jedinstvenu misiju, a to je doprinos kulturnom i duhovnom preporodu srpskog naroda i rad na buđenju nacionalne svijesti.
Srpska štampana knjiga je očuvala identitet u najtežim vremenima
Pisci i njihove knjige čisti su dokaz da je srpska štampana knjiga očuvala nacionalni identitet u najtežim vremenima pod turskom vlašću. Knjige srpskih pisaca iz Bosne i Hercegovine predstavljaju jedan od segmenata srpskog izdavaštva i književnosti, i zbog toga spadaju u opseg srpske nacionalne bibliografije.
Srpska štampana knjiga u 19. vijeku u Bosni i Hercegovini, kao uostalom i hrvatska, nije mogla da bude u funkciji pravog medija masovne komunikacije. Ona je, prije se može reći, preuranjeni medij (poput inkunabula u 15. vijeku).
U to vrijeme nije postojala pismena čitalačka publika, što je osnovni preduslov za recepciju knjige kao medija.
I pored toga, pojava srpske knjige i periodike dala je veliki doprinos prosvjetnom razvoju i pokrenula je spisateljsku aktivnost i izdavaštvo na srpskom jeziku i ćirilici. Zahvaljujući pregalaštvu pojedinaca koji su imali dovoljno izgrađenu nacionalnu svijest, kao i naglašen dar za literarni rad, podignuta je i obnovljena duhovnost i udareni su temelji kulturi i prosvjeti srpskog naroda.
Prvi bosansko-srpski kalendar 1869.
Bibliografski opis knjiga srpskih autora iz Bosne i Hercegovine (1800-1878)
Bibliografskim popisom zaokružena je jedna omanja vremenska dionica u 19. vijeku u okviru koje su započeti ponovni izdavački poduhvati srpskih autora i stvaralaca sa tih prostora.
Riječ je o nastojanju da se na jednom mjestu objedine knjige srpskih pisaca iz Bosne i Hercegovine, objavljene u periodu od 1800. do 1878. godine, i da se ukaže na početke srpskog izdavaštva u 19. vijeku pod turskom vlašću.
Popisom su obuhvaćene knjige srpskih autora koji su svoj kulturni i književni rad ostvarili u Bosni i Hercegovini. Zbog činjenice da je tek 1866. godine pokrenuta štamparija u Sarajevu, kao i zbog netrpeljivosti vlasti prema pojedinim srpskim autorima, većina knjiga štampana je van Bosne i Hercegovine (Zemun, Novi Sad i Beograd). Tim će prije ovaj popis biti značajniji, jer sabira i integriše srpsku štampanu knjigu dajući joj svojevrstan nacionalni karakter.
