Sveti Vasilije Veliki je biser Crkve Hristove neprocenjive vrednosti i lepote. On blista kroz vekove kao savršeni monah i Episkop, oblagodaćeni bogoslov, nepokolebljivi borac za veru Pravoslavnu, uvodilac mira i sabornog života u Crkvi, ureditelj njenog kanonskog poretka, ustrojitelj Svete Liturgije i bogosluženja Crkvenog i uzorni pastir ljudskih duša.
Spoljašnji uslovi u kojima je odrastao Sveti Vasilije Veliki sami su ga podsticali da se razvije u velikog čoveka i savršenog Hrišćanina. Episkopska služba Vasilijeva predstavlja jedno posebno poglavlje u istoriji Crkve. Istovremeno je na više strana usmeravao svoje delatnosti. Na prvom mestu, treba istaći njegovu borbu za episkopske katedre. Smatrao je da je najveće zlo za Crkvu ako se ove prepuste jereticima, koji su se za njih borili svim sredstvima. Posebno se angažovao u borbi protiv jeretika na bogoslovskom planu. Upokojio se 31. decembra 378. godine, a praznuje se na dan svoje sahrane – 1. januara, i kao jedan od Sveta Tri Jerarha – 30. januara.
Žitije
Rođen je u Neokesariji u Pontu, u mestu gde je živela tradicija velikog bogoslova Svetog Grigorija Čudotvorca, Origenovog učenika (330). Α njegov otac koji se takođe zvao Vasilije bio je obrazovani i vrlo imućni retor – on je uveo sina duboko u sferu jelinske kulture. Vasilijev deda po majci, pobožnoj Emeliji, mučenički je postradao za Hrista. Sestra Makrina se zamonašila, a dva mlađa brata, kao i on, postali su Episkopi. Školovao se u Neokesariji, Kesariji Kapadokijskoj, Carigradu i Atini. U krug njegovog širokog znanja ulazila je filosofija, retorika, gramatika, astronomija, geometrija, pa čak i medicina. Kada je kompletirao svoje svetovno obrazovanje u Atini, Vasilije je odlučio da ga prinese na dar Crkvi.
Vratio se u zavičaj oko 356. godine, krstio se i marljivo počeo da upotpunjava svoje hrišćansko obrazovanje, koje je smatrao mnogo važnijim od prethodnog. U tu svrhu, najpre je preduzeo jedno dugo putovanje po Siriji i Egiptu, gde je posetio mnoga duhovna borilišta tamošnjih monaha. Vrativši se otuda, i sam se povukao u pustinju Neokesarije, sa svojim sveživotnim prijateljem Grigorijem Bogoslovom. Tu su zajedno provodili vreme u molitvi i izučavanju Svetog Pisma i Svetih Otaca. Plod toga rada bilo je i njihovo čuveno delo Dobrotoljublje Origenovo (izvod iz Origenovih dela), koje najvernije odslikava unutrašnje duhovno nastrojenje ove dvojice svetitelja: svakome pristupati sa njegove bolje strane.
Tamo su počeli i da sastavljaju pravila monaškog opštežića, koja su kasnije bila završena. U to vreme, Sveti Vasilije Veliki je bio uzrastao u velikog bogoslova. Bio je čovek jake volje, koju je izgradio u strogim monaškim podvizima i po tome je podsećao na Svetog Atanasija Velikog, samo što nije posedovao njegovo fizičko zdravlje i ratničko raspoloženje. Od 364. godine, počela je Vasilijeva javna služba u Crkvi, najpre kao sveštenika kod Episkopa Jevsevija u Kesariji Kapadokijskoj, a zatim kao njegovog zamenika na katedri kesarijskih Arhiepiskopa od 370. do 379. godine.
Dela
Književno nasleđe Svetog Vasilija je dosta obimno i zahvaljujući činjenici da je mnogo čitan i prepisivan, sve što je napisao u celini je sačuvano. Vasilijeva dela su dogmatskog, egzegetskog, asketskog, pedagoškog i liturgijskog sadržaja. Najvažnija su:
- Protiv Evnomija, u pet knjiga, od kojih su samo prve tri Vasilijeve.
- Ο Svetom Duhu, u 30 poglavlja.
- Moralna pravila, zbirka od 80 pravila ili kraćih upustava namenjenih svim Hrišćanima.
- Monaška pravila, u dve knjige: prva pod naslovom Velika pravila, sa 55 poglavlja, i govori ο opštim načelima
- monaškog života u opštežiću i druga – Mala pravila, kojih ima 313.
- Božanstvena Liturgija ili Vasilijeva Liturgija.
- Omilije na šestodnev (devet)
- Omilije na Psalme
- Onima koji nas klevetaju da su tri Boga
- Da Bog nije tvorac zla
- Reč mladima kako da imaju koristi od jelinskih spisa
- Ο pijanicama
- Ο gnevnima
- Protiv lihvara
- Pisma (366) i dr.
Učenje Svetog Vasilija
Najveći i večni doprinos Vasilija Velikog bogoslovlju Crkve jeste u tačnom tumačenju bogootkrivene istine ο Svetoj Trojici i u pobedi nad jeresima koje su ovu istinu poricale: arijanstvom, u njegovom najekstremnijem obliku, koje je propovedao Evnomije (anomejstvo), i monarhijanističkim savelijanstvom, od kojega do tada nisu umeli da se oslobode mnogi istočni i zapadni „nikejci“. Svoje učenje Vasilije zasniva na Crkvenom Predanju, tj. na veri i životu Crkve, kao jedinom sigurnom temelju koji ostaje nepromenjen kroz vekove. Ali to mu nije bilo dovoljno da bi pobedio filosofstvujuće jeretike i otklonio sve nejasnoće. Zato se poslužio svojim bogatim znanjem filosofije, kao instrumentom izlaganja hrišćanskih misli i vere. Filosofiju je koristio eklektički, stvaralački, preobražavajući antičke pojmove, krsteći ih vodom živog Crkvenog iskustva, proširujući na taj način kategorije ljudskog razuma i dovodeći ih do sopstvenog prevazilaženja.
Vasilije je odbacio jelinski monizam i za osnovu učenja ο Bogu postavlja hrišćansku biblijsku teologiju, koja otkriva istinu ο Bogu. Svoje učenje ο Bogu on formuliše ukratko: jedna priroda – tri Ipostasi (μία φύσις, τρεις ύποδτάσεις). Tri božanske Ipostasi ili Ličnosti jesu Otac, Sin i Duh Sveti. Oni su ravni po božanstvu i zajednička im je božanska priroda, božanski život i prirodne energije kojima se (energijama a ne prirodom) projavljuju u svetu. Ličnost Boga Oca je „Početak“, „Uzrok“ i „Izvor“ božanstva Sina i Duha. „Bog je jedan jer je On i Otac“, kaže Vasilije. On je centar i sveza jedinstva božanskih Ipostasi. Kroz to jedinstvo u Ocu drži se i jedinstvo sve Trojice u jednoj, nedeljivoj božanskoj suštini. Boga poznajemo u Njegovim javljanjima svetu, a suština Njegova uvek ostaje nedostupna i nepoznata. U Vasilijevom tumačenju i njegovim bogoslovskim rečnikom ovekovečeno je trojičko bogoslovlje Crkve na Drugom vaseljenskom saboru u Carigradu (381).
