Na arheološkkom lokalitetu srednjovekovnog manastira Bogorodice Hvostanske, u selu Studenica kod Istoka, unutar zakonom ustanovljene specijalne zaštićene zone, u sredu 23. jula 2025. godine, održan je javni skup sa verskim obredom bez znanja i saglasnosti SPC.
Ovaj čin predstavlja direktno kršenje odredbi Zakona o specijalnim zaštićenim zonama. Tokom obreda rimokatolički sveštenik sa tzv. Kosova, Fran Koljaj, održao je govor sa otvorenim nacionalističkim porukama, koristeći zapaljivi jezik koji podstiče međuetničku i međuversku mržnju, u očiglednoj nameri pogrešne interpretacije istorijski dokumentovanih činjenica i radi prisvajanja nasleđa Srpske pravoslavne crkve (videti dole transkript govora).
Eparhija raško-prizrenska najoštrije osuđuje ovo teško kršenje zakona kao nastavak niza provokacija usmerenih protiv SPC, i urgentno poziva međunarodne subjekte da se aktivno angažuju na zaštiti ugroženih verskih i kulturnih dobara SPC, i obezbede pouzdane međunarodne garancije Crkvi u uslovima sve učestalijih kršenja važećih pravnih normi i odsustva adekvatnih reakcija tzv. kosovskih institucija.
Istorijski pregled
Srednjovekovni manastir Bogorodica Hvostanska rekonstruisan je na temeljima starije bazilike tokom treće decenije 13. veka. Izgrađen je u prepoznatljivom arhitektonskom stilu raške škole, pod crkvenim pokroviteljstvom nakon uspostavljanja Srpske pravoslavne eparhije Hvostanske 1219. godine, episkopskog sedišta koje je osnovao Sveti Sava.
Manastir je ostao u neprekidnoj liturgijskoj upotrebi Srpske pravoslavne crkve sve do kraja 17. veka, o čemu svedoči bogatstvo sačuvanih dokumentarnih izvora i crkvenih artefakata. Nakon toga, manastir je pretrpeo oštećenja u burnim istorijskim događajima, zapusteo je, a građa je postepeno odnošena.
Danas su na ovom mestu sačuvani samo ostaci velike srednjovekovne crkve, pratećih objekata i utvrđenja. Lokalitet je temeljno istražen od strane istaknutih arheologa u poslednjim decenijama, uz obimnu dokumentaciju koja je sačuvana. Brojni srednjovekovni natpisi i dokumenti iz 13. veka i kasnije svedoče o duhovnom i istorijskom značaju ovog svetog mesta.
Budući da je reč o verskom i kulturnom dobru od izuzetnog značaja, oko ostataka crkve Bogorodice Hvostanske je 4. juna 2008. godine, uz više od četrdeset drugih većih ili manjih zaštićenih zona koje obuhvataju srpske srednjovekovne crkve i manastire, uspostavljena Specijalna zaštićena zona u prečniku od 100 metara, u skladu sa Zakonom o specijalnim zaštićenim zonama. Unutar ove zone, nikakve zabranjene ili ograničene aktivnosti, uključujući javna okupljanja, ne mogu se održavati bez prethodne saglasnosti SPC i Saveta za sprovođenje i nadgledanje.
Neovlašćeni verski čin i zapaljive poruke
Prema javno dostupnim dokazima, uključujući fotografije i video-snimke, grupa kosovskih Albanaca predvođena rimokatoličkim sveštenikom sa Kosova, Franom Koljajem, izvršila je 23. jula 2025. godine na arheološkom lokalitetu srednjovekovne srpske pravoslavne crkve, unutar specijalne zaštićene zone, neovlašćeni verski obred.
Tokom ovog čina sveštenik Koljaj je održao je politički govor sa izrazito nacionalističkim sadržajem, zagovarajući netrpeljivost prema licima koja nisu albanskog etničkog ili rimokatoličkog porekla, posebno usmeravajući napade na pravoslavne Srbe i muslimane, što se vidi iz govora i bez ikakve istorijske i pravne osnove nazivajući dobro dokumentovani srpski pravoslavni manastir „etnički albanskim i ilirskim“. Na fotografijama se vide lica koja više liče na političke sledbenike nego na vernike, što čitav čin čini otvorenim skrnavljenjem sveštenog mesta. Ovaj postupak ujedno predstavlja ozbiljnu zloupotrebu verske službe u političke i nacionalističke svrhe. Nije poznato da li je ova najnovija provokativna zloupotreba verskog obreda i prostora izvedena uz znanje ili odobrenje katoličkog biskupa na Kosovu.
Važno je istaći da je sličan provokativan čin na arheološkom lokalitetu srpske pravoslavne crkve u Novom Brdu, unutar Specijalne zaštićene zone, izveden 2018. godine, nakon čega je Patrijaršija SPC uputila zvanično pismo Vatikanu, izrazivši duboku zabrinutost zbog zloupotrebe religije na Kosovu i Metohiji radi otvorenog podsticanja verske netrpeljivosti i razdora, kao i zbog krajnje provokativnog korišćenja arheoloških lokaliteta i Specijalnih zaštićenih zona.
Izazovi sa kojima se suočava SPC na Kosovu i Metohiji
Eparhija raško-prizrenska naglašava da je ovo samo najnoviji u nizu incidenata koji pokazuju zabrinjavajuću eroziju njenih prava i sloboda, koja se ili otvoreno zanemaruju, ili proizvoljno tumače. Brojni su incidenti na koje kosovske institucije nisu pravno reagovale ili su ih čak potpuno ignorisale. Istovremeno otvoreni napadi na SPC u pojedinim medijima i na društvenim mrežama, stvaraju atmosferu potpune nekažnjivosti za nezakonita dela usmerena protiv Crkve i njenog nasleđa na Kosovu i Metohiji.
Nažalost, nakon dve decenije upornih javnih kleveta, istorijskog revizionizma praćenog promocijom provokativnih nacionalističkih narativa, lažnog predstavljanja, negiranja identiteta, kontinuiranog širenja govora mržnje protiv Srpske Pravoslavne Crkve, kao i nasilnih upada u crkve i učestalih kršenja Zakona o specijalnim zaštićenim zonama, koje su prvenstveno uspostavljene radi zaštite kulturnog i verskog nasleđa SPC, ovakvi nezakoniti akti sve se češće sprovode bez ikakvih pravnih posledica.
Srpska Pravoslavna Crkva će detaljno razmotriti sve raspoložive pravne mogućnosti radi pokretanja postupaka protiv počinilaca ovog čina, koji se može tumačiti kao krivično delo, kao i zbog kršenja Zakona o specijalnim zaštićenim zonama. Međutim, usled višegodišnjeg institucionalnog nemara i selektivne primene zakona koji se odnose na nasilje nad objektima SPC, postoji ozbiljna bojazan da će i ovaj najnoviji incident ostati nesankcionisan.
Ovaj nemili događaj, kao i drugi u poslednjim godinama koji sve više zadiru u garantovana prava Crkve, pokazuje do kog je stepena narušen pravni okvir koji reguliše život SPC. Ovi događaji naglašavaju hitnu potrebu za jačanjem pravnog statusa Srpske Pravoslavne Crkve na Kosovu, u skladu sa međunarodnim inicijativama, kako bi se obezbedilo trajno prisustvo i sigurnost njenog sveštenstva, monaštva i vernika, kao i efikasna zaštita njenog kulturnog i verskog nasleđa pod snažnim međunarodnim garancijama.
Transkript
Srpski prevod transkripta govora:
„Svaka religija koja utiče na naš nacionalni identitet, svaka religija koja negira naša istorijska prava, naše istorijske spomenike je neprihvatljiva za naš albanski narod. Prirodni instinkt čoveka jeste da ulepšava i idealizuje život kako bi istakao dobre strane svog života, svoje umetničke, estetske i verske vrednosti i kreativnost kao izraz života i odgovornosti.
Dragi sunarodnici, mnoge naše kulturni i verske objekte koji su pripadali Katoličkoj crkvi, uzele su dve sile koje su nam bile mračne, Osmansko carstvo i Srpsko carstvo, zajedno su sarađujući uzeli našu istoriju u svoje ruke. Srbija sa veoma snažnim uticajem u to vreme u Osmanskom carstvu, a danas sa predsednikom Erdoganom ima samo jedan cilj, da se albanski narod ne naziva albanskim, da se zove kako god želi, katolički, muslimanski, ateistički, ali ne i albanski, a sve sa ciljem da ova zemlja pripadne Srbiji.
Ali odgovorićemo i Erdoganu i Srbiji kao što smo odgovorili i na poslednji rat, iako nismo bili spremni, ali smo imali ljubav prema domovini i istorijskoj istini albanskih spomenika i kulture. Odgovorili smo vam i pobedili u ratu, za mnoge je to bilo nemoguće, ali na kraju, 10. juna 1999. godine, srpske snage su se povlačile ka Beogradu, dok su Oslobodilačka vojska Kosova i svi ostali segmenti albanskog društva marširali ka Prištini, uz aplauz, osmehe i ljubav naroda prema našim oslobodiocima.
Ovde imamo i Aleksandra – komandanta Šalje, jednog od mnogih komandanata. Zemljaci, ne bojmo se da podignemo glas za identitet, i ne dozvolimo da se naš identitet danas zove drugačije, a ne albanski. Ali, mi smo Albanci danas, Albanci juče i Albanci sutra rasuti po mnogim zemljama, a sutra ujedinjeni u jednoj zemlji. Pozivam vas sve, sa našim pozitivnim ličnim, porodičnim, društvenim, institucionalnim, političkim, vojnim i pre svega akademskim snagama, da ujedinimo snage koje su u krvi i patnji našeg naroda, krvlju kojom je zaliven svaki dlan naše zemlje, kako kaže Jevanđelje, da dobro radimo na ovoj zemlji zalivenoj krvlju kako bismo uživali u plodovima stotinu puta, šesdeset puta, trideset puta. Ne bojmo se, već da zajedno koračamo ka ujedinjenju naših albanskih zemalja.“
