Postoji jedno mjesto u, zanimljivoj i hvale vrijednoj, studiji o tzv. kontrafaktualnim i alternativnim istorijama, iz pera autorke Kejtlin Singls (Kathleen Singles, Alternate history – Playing with Contingency and Necessity, 2013) gdje ova razmatra fenomen istoricizma u okviru „alternativne istorije“. Naime, nadovezujući se na Liotara, Hajdena Vajta i, naravno, Rolana Barta, autorka problematizuje aspekte istinitosti u odnosnu na ono što je prošlo i, kao takvo, podložno je različitim naknadnim interpretacijama.
Ona, u tom smislu, polazeći od Bartove čuvene tvrdnje iz poznatog eseja Diskurs istorije (u srpskom prevodu Marije Panić) da „ne postoji razlika između stvarnosti i fikcije“ dolazi do Vajtove konfiguracije ove Bartove misli po kojoj, u krajnjem, istorija nije ništa drugo do „tekstualizovana realnost”. Ukoliko tekst, u najširem smislu, uzmemo za nosioca „istinitosti”, ma koliko on bio umjetnički oblikovan i artikulisan, možemo lako doći do spekulativne prirode različitih narativa – bilo istoriografskih, bilo fikcionalnih – u odnosu na stvarnost i, na koncu, život u njoj.
Dok su, bez obzira na poslovičnu sklonost hipertrofiranom senzacionalizmu srpskih medija, čitaoci prije nekoliko mjeseci imali prilike da čitaju o, za američke prilike ipak raritetnoj, sveopštoj uzbuni u saveznoj državi Teksas (koja se ticala pravnog spora sa centralnim vlastima u Bijeloj kući, te sa Vrhovnim sudom SAD-a, oko tradicionalnih problema granice sa Meksikom), i dok su lokalni guverneri Nacionalnu gardu Teksasa pozivali na pripravnost, ponegdje i borbenu gotovost, u pripremi je bila premijera interesantnog filma sa temom alterantivne (savremene) istorije – „Građanski rat” (2024).
SAD u plamenu
U ovoj distopijskoj priči Aleksa Garlanda, sa Kirsten Danst, Vagnerom Morom i Kejli Spejni u glavnim ulogama, upravo je Teksas jedna od dvije države (druga je Kalifornija) koja, nakon što oformi snažnu političko-vojnu alijansu Western forces, pokrene secesionistički pohod u odnosnu na SAD i zvaničnu administraciju u Vašingtonu (za to vrijeme djeluju još dva secesionistička pokreta – tzv. New People’s Army i Florida Alliance). Grupa novinara, tragajući za dobrom ratnom reportažom, putuje diljem Sjedinjenih Država, razorenih i u plamenu, sagledavajući ne samo barut istorije, naličje rata, strahote i užase građanskih sukoba, već i goli život na rubovima okršaja, otkrivajući zaboravljene, i ratom poništene, takve ljudske vrline kakve su vjera u čovječanstvo, plemenitost ljudskog duha, požrtvovanje i hrabrost.
Jedan od najpoznatijih američkih intelektualaca koji su problematizovali okoštala konzervativna stanovišta i poglede na prošlost, priznati istoričar Hauard Zin (1922-2010), pisac kapitalne Narodne istorije SAD-a (proslavljene i široko poznate i u Srbiji), spada, jasno, u red onih autora koji su, osim daleke prošlosti i ponešto mistifikovanih njenih vrijednosti, pristiglih odnekud s druge strane okeana, možda taman jedrenjakom Mejfaluer, preispitivali i savremene mitove na kojima, između ostalog, počiva i američka meka moć.
Njegova manje poznata, ali takođe interesantna, hrabra i dragocjena, knjižica eseja Istorijski ogledi o američkoj demokratiji (kod nas u izdanju novosadskih Svetova 2004; a u prevodu Andreja Grubačića) pored visprenih ogleda o aktivizmu, demokratiji, izborima, pobuni itd. posjeduje makar jedno poglavlje zbog koga je njegov autor ponegdje slavljen i priman s obožavanjem, a u nekim drugim krugovima neprijateljski i s prezrenjem – samo nigdje ravnodušno. Naime, u drugom dijelu svoje knjige, onom koji se tiče izborne politike, u poglavlju „O predsedničkim lažovima” Hauard Zin, polazeći od epohe Harija Trumana, pravi kratki pregled svakovrsnih laži koje su, iz Ovalnog kabineta dalje u svijet, oblikovale i diktirale geopolitičke procese:
Klinton nas je slagao, prevario, a onda prikrio svoje laži u vezi sa svojim seksualnim nastranostima (…) krenimo od Harija Trumana koji nas je slagao, a slagao je i čitav svet, kada je izjavio da je bomba bačena na Hirošimu bačena na vojni cilj. Tada je poginulo nekoliko stotina hiljada civila – muškaraca, žena i dece. Ajzenhauer nas je lagao u vezi sa našim špijunskim letovima nad Sovjetskim Savezom, pa čak i onda kad je jedna od letilica bila oborena tokom jedne od tih misija. Kenedi je naciju lagao u vezi sa ulogom SAD u propaloj invaziji na Kubu 1961; sva trojica, Kenedi, Džonson i Nikson su lagali naciju o događanjima u Vijetnamu (…) Regan je lagao naciju povodom njegove nelegalne i tajne podrške kontrašima u Nikaragvi. Džordž Buš je lagao o razlozima za invaziju Paname, pravdajući se da je do nje došlo da bi se zaustavila trgovina drogom, a u stvari je samo procvetala (Zin 2004; str. 55-57) itd.
Da je, kojim slučajem, Hauard Zin poživio dovoljno dugo da odgleda spekulativnu priču Aleksa Garlanda – koja počinje upravo u ovalnoj sobi Bijele kuće, u kojoj američki predsjednik, pošto je namjestio kravatu i pročistio grlo, vježba novu besjedu i priprema novu laž – imao bi i umjetnički artikulisanu potvrdu nekih svojih nazora i pogleda na prošlost. Zapravo, deluziju koju Bijela kuća u filmu konstruiše – da su separatističke sile poražene, da će Vašington trijumfovati, da će počinioci zločina biti kažnjeni – demantuje nezadrživa stvarnost u kojoj, razarajući stambene blokove, separatističke snage razaraju i medijsku predstavu i slabu mimikriju zvaničnih vlasti.
Sećanje na Građanski rat
Nalik na Artura Milera koji je, svojim poznatim komadom „Vještice iz Salema”, tematizujući krvava zbitija daleke prošlosti, zapravo bezbjedno progovorio o svojoj sadašnjosti, tačnije Makartijevom lovu na „crvene vještice” i progonu sumnjivih, najčešće nedužnih, neistomišljenika, tako se i pisci alternativnih istorija važnim temama sadašnjice često poigravaju smještajući svoje priče u vremenski distancirane okvire i narativne modele. I koliko god glas Garlandovog predsjednika SAD-a bio glas iz (bliske) budućnosti on, mnogim svojim osobenostima, izrazom i stilom, podsjeća na besjede naših političkih savremenika koji se, podrobno pripremljeni, oglašavaju o pitanjima tekućih sukoba – od Ukrajine do Pojasa Gaze.
Ukoliko nam je bliska prošlost išta pokazala o savremenom američkom društvu to je da je ono, u svojoj biti, duboko stratifikovano i, čini se, nikad kardinalnije, gotovo binarno, podijeljeno na suprotstavljene ideološke i političke polove. Ukoliko u daljoj američkoj prošlosti – koliko god je postmodernistički doživljavali kao tekstualizovanu realnost – ima nečeg što odražava duboke i nezarasle rane strašnih društvenih podjela i ideoloških dioba to je sjećanje na Američki građanski rat (1861-1865).
I zato je film Aleksa Garlanda, bez obzira što nije lišen brojnih manjkavosti i što i sam, u izvjesnoj mjeri, boluje od opštih motiva koji bi lako mogli da budu shvaćeni kao svojevrsno podupiranje ideološkog mejnstrima, dosta hrabra i dragocjena priča: ona već svojim naslovom ostvaruje asocijativne relacije i podsjeća na jednu od najvećih američkih kolektivnih trauma. U toj sferi i na tom polju, na planu zajedničkog bola, među selima koja su spaljena, gradovima koji su razoreni, među glasovima koji su odjekivali u istoriji, daleka prošlost i bliska budućnost, pogledi Haurda Zina i Aleksa Garlanda, sjedinjuju se u jedinstven diskurs tičući se, u krajnjem i u cjelini, svih nas.
U jednoj od najpotresnijih scena u filmu, Garlandova junakinja, pokušavajući da se izvuče iz masovne grobnice, puzi po tijelima ubijenih civila. Kada na kraju najboljeg srpskog antiratnog filma, Dragojevićevog modernog klasika „Lepa sela lepo gore”, dva dječaka zure u tamu napuštenog tunela to je – bez da postoji um koji bi mogao da pojmi ili srce koje bi moglo da podnese – zapravo, tama koja, ispostaviće se, u sebi krije krvavu istoriju i kolektivne tragedije društva u jednoj državi koja se nesrećno raspadala. U oba slučaja u pitanju su susreti sa posljedicama. I kada, takođe, na epiloškoj granici svoje knjige Hauard Zin govori o posljedicama, on otprilike zaključuje: i istorija i umjetnost bi morale da nas poduče. A teme alternativnih istorija i alternativnih budućnosti imaju i tu jednu značajnu vrlinu: one proširuju vidike, problematizuju važna pitanja i pružaju neke zaobilazne puteve u odnosu na posljedice koje su, kada nije bilo razuma, znale da nas zadese i snađu.
