Kada se pogleda karta Bosne i Hercegovine, jedna od prvih stvari koja se primeti jeste da je granica između Bosne i Srbije reka Drina. Međutim, takođe je primetno da ta granica ide istočnije od Drine odnosno istočno od Višegrada. Da li je to slučajno?
Odgovor na ovo pitanje je prvi dao srpski istoriosof Žarko Vidović (1921 – 2016) u razgovoru koji je obavio u emisiji na TV Priština te 1991. godine. U tom razgovoru je uradio nešto što ne može, a da ne privuče pažnju. Žarko Vidović je pred kamere pokazao kartu franjevačke provincije Bosne Srebrene iz 1762. godine, a na toj karti granice pomenute franjevačke provincije se gotovo u potpunosti PODUDARAJU SA DANAŠNJIM GRANICAMA BOSNE I HERCEGOVINE! Objašnjavajući ovu
podudarnost, Vidović je naveo da je reč o tome da su franjevci namerno tako ustrojili granice jer su hteli da ugrabe manastir Mileševu koja je tad bila veliki duhovni centar kod Srba. Naravno, u granice provincije nisu hteli da stave prostor na kojem se nalazi manastir Mileševa da ne bi bilo suviše očigledno. Drugim rečima, franjevci su se pri određivanju granica njihove provincije rukovodili prozelitskim razlozima. U jednom momentu, Vidović spominje i fra Filipa Lastrića, a na kraju on spominje da su franjevci učestvovali u radu ZAVNOBIH-a (Zemaljsko antifašističko veće narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine) i AVNOJ-a, te su shodno tome presudno uticali na to da republičke granice BiH budu podudarne onim granicama iz 1762. godine.
Stoga, ovaj tekst će biti pokušaj razrade pomenutih navoda Žarka Vidovića (na tom snimku on navodi još neke tvrdnje, ali one neće biti predmet sadašnjeg razmatranja). Ne pretendujem da ću dati odgovor na sva pitanja, ali mislim da je dobro da se bar ova tema otvori, da se postave neke polazne tačke odakle će se krenuti u potpunije rasvetljavanje ovog pitanja.
Pre nego što se pristupi obradi navoda Žarka Vidovića, trebalo bi radi jasnije predstave o ovoj temi najpre razjasniti neke pojmove koji se vezuju za franjevce i za samu franjevačku provinciju Bosnu Srebrenu.
Za razliku od pravoslavne crkve, rimokatoličkoj crkvi je svojstveno postojanje monaških redova. Jedan od tih monaših redova (pored benediktanaca, dominikanaca, jezuita i drugih) jeste i franciskanski (franjevački) monaški red ili kako se on zvanično zove Ordo fratrum minorum (Red male braće). Osnivač monaškog reda je bio Francisko iz Asizija (1181 – 1226) ili kako je poznatiji na srpskim prostorima, Franjo Asiški. Otuda se taj monaški red naziva franciskancima odnosno franjevcima. Takođe, oni se nazivaju i fratrima (u nazivu reda je reč fratrum što je genitiv množine od reči frater što znači brat), te oni koji pripadaju tom monaškom redu uvek ispred svog monaškog imena imaju oznaku ,,fra” (na primer, fra Petar, fra Grgo, fra Mijo itd.). U početku, franjevački red je pitanja koja se tiču organizcije monaškog reda rešavao na Generalnom Kapitulu koji se održavao u današnjoj Italiji, ali budući da se monaški red širio i u prostornom i u brojčanom smislu, rodila se potreba da se franjevački red, spram prostornog kriterijuma, podeli na manje celine. Te manje celine su provincije i kustodije. Franjevačka provincija obuhvata veći prostor, sa većim brojem samostana. Na čelu provincije se nalazi provincijal. Kustodije obuhvataju manji prostor i manji broj samostana i nalaze se u sklopu provincija, mada postoje i samostalne franjevačke kustodije (Kustodija Svete Zemlje). Na čelu kustodije nalazi se kustos.
Što se tiče prostora BiH, franjevci su prisutni još iz vremena srednjeg veka. Za sve vreme turskog ropstva, franjevci su bili jedini rimokatolički monaški red na tlu BiH, te se zbog toga stvorio poseban odnos rimokatoličke pastve prema franjevcima, ali i specifičan mentalitet bosanskih franjevaca. Franjevačka provincija Bosna Srebrena (Bosna Argentina) nastaje 1514. godine. Kroz 17. i prvu polovinu 18. stoleća, Bosna Srebrena je pokrivala veliki prostor, ali ratovi koji su tih godina vođeni, doveli su do pojave velikih teškoća za franjevce i njihovu provinciju. Budući da je teritorija provincije obuhvatala, između ostalog, prostor Slavonije i Dalmacije, posle okončanih ratova (Veliki Bečki rat 1683 – 1699, Austrijsko -turski rat 1716 – 1718 i Austrijsko – turski rat 1737 – 1739), stanje za provinciju je postalo veoma teško. Slavoniju i čitav prostor do Dalmacije je uzela Austrija, Dalmaciju je uzela Mletačka Republika, a ostatak provincije je bio pod turskom vlašću. Stoga, Bosna Srebrena se sada našla u okviru tri države i komunikacija između njena tri dela je bila gotovo nemoguća. Jedinstvo provincije je bilo narušeno i iz Bosne je stigla inicijativa da se provincija podeli. Toj molbi je general franjevačkog reda Klement Gunjoni udovoljio, te je 1757. godine izvrpio podelu provincije na tri dela. Međutim, Bosna je tom odlukom svedena na rang kustodije. Bosanski franjevci su tada poslali poslednjeg provincijala jedinstvene provincije, fra Filipa Lastrića (1700 – 1783) u Rim da Bosni Srebrenoj vrati status provincije. Fra Filip je uspeo u svom poslu. Stoga, promena državnih granica je uticala i na promenu granica provincije. Prema Austriji granica je bila na Savi i Uni, a ostatak granice koji nije na ovim rekama, je bio povučen na način koji i danas predstavlja granicu između BiH i Hrvatske. Isto se odnosi i na Dalmaciju. Dubrovačni su 1699. godine, a ne želeći da imaju kopnenu granicu sa Mlečanima, predali Neum Turcima, te otuda BiH danas ima izlaz na more. Kao što rekoh, ovako povučene državne granice su uslovljavale da i granice Bosne Srebrene prema severu, zapadu, jugozapadu i jugu budu saobrazne državnoj granici Turske sa Austrijom i Venecijom.
Što se tiče istočne granice provincije nije jasno zbog čega su se franjevci opredelili da granica provincije bude Drina. Pre 1762. godine, provincija je obuhvatala prostor današnje Zapadne Srbije. Argument da se u utvrđivanju granice poštovala upravna podela Osmanskog carstva, ne bi mogao da se uzme u obzir budući da je u to vreme Zvornički sandžak (a koji je pripadao Bosanskom pašaluku) obuhvatao prostor sa obe strane Drine. Moguće je da su se vodili onom čuvenom da je Drina granica Zapadnog i Istočnog rimskog carstva, a što rimokatolička crkva uzima za granicu katoličanstva i pravoslavlja. Međutim, zašto je na višegradskom pravcu granica istočno od Drine? Deo granice na severoistočnom pravcu spram Višegrada odnosno granica na Tari je već postojala i pre spomenutog razgraničenja Bosne Srebrene. Naime, već početkom 17. veka tuda je išla granica između Zvorničkog i Bosanskog sandžaka. Ta granica je i danas granica između Srbije i Bosne (Zaovina, Tara). Moguće je da je fratrima ta granica između sandžaka poslužila kao kriterijum za utvrđivanje granice Bosne Srebrene. Ipak, ostaje nejasno po kriterijumu je udarena granica prema Priboju. Čitav taj prostor je pripadao Bosanskom sandžaku, a u knjizi Hazima Šabanovića ,,Bosanski pašaluk” ne mogu da se pronađu podaci koji bi preciznije opisali granicu između nahija kao manjih upravnih jedinica. Na taj način bi se moglo utvrditi da li su franjevci polazili od granica nahija kao kriterijuma za određivanje granice na višegradskom pravcu. S tim u vezi, vredi napomenuti da je reč upravo o pravcu ka manastiru Mileševa!
Ono što Žarko Vidović nije spomenuo, ali predstavlja još neobičniju činjenicu, jeste to što se granice Bosne Srebrene na jugoistočnom pravcu u potpunosti podudaraju sa današnjom granicom BiH i Crne Gore! Podudarnost je evidentna. Po kom kriterijumu su franjevci odredili granicu na tom pravcu? Bosanski pašaluk je obuhvatao i dobar deo današnje Crne Gore (ono što zovu Starom Hercegovinom) sve do kraja turske vlasti u BiH 1878. Taj prostor je ulazio u sastav Hercegovačkog sandžaka (kao manje upravne jedinice koja je ulazila u sastav Bosanskog pašaluka). Kao i u slučaju sa višegradskim pravcem, u pomenutoj knjizi Hazima Šabanovića ne mogu se precizno odrediti granice nahija. Na tragu rečenog vredi još nešto napomenuti.
Naime, odredbama Sanstefanskog mirovnog ugovora (član 1) bilo je propisano da će granica Crne Gore ići Dobrošticom, kroz Bileću i Korita pa dalje će ići na Gacko (u ugovoru je izričito navedeno da će Gacko da pripadne Crnoj Gori). Granica bi dalje išla do sastava Pive i Tare u Šćepan polju, a odatle ka severu granica bi išla dolinom Drine sve do ušća Lima u Drinu. Sledom navedenog Crnoj Gori bi pripali Foča i Goražde. Međutim, u Berlinskom mirovnom ugovoru je granica određena u članu 28 gde se detaljno opisuje nova granica. Kada se uporede mape franjevačke provincije Bosne Srebrene sa mapom granice BiH (koja je tad okupirana od strane Austro – Ugarske) i Crne Gore ne može, a da se ne primeti podudarnost!
U pogledu mape franjevačke provincije Bosne Srebrene iz 1762. godine, Žarko Vidović je spomenuo fra Filipa Lastrića. Nejasno je u kom kontekstu ga je spomenuo, ali svakako fra Filipa Lastrića Hrvati drže za najčuvenijeg i najobrazovanijeg bosanskog franjevca u 18. stoleću (pritom je bio i na čelu provincije Bosne Srebrene).
Na kraju, Žarko Vidović spominje fratre koji su učestvovali na sednicama ZAVNOBIH-a odnosno AVNOJ-a. On nije naveo imena tih fratara. Ja nisam uspeo da nađem da je neko od fratara učestvovao na sednicama ZAVNOBIH-a, ali sam našao da je jedan franjevac učestvovao u radu AVNOJ-a. Reč je o fra Josipu Jozi Markušiću (1880 – 1968), gvardijanu (gvardijan je starešina franjevačkog samostana) franjevačkog samostana u Jajcu i provincijala Bosne Srebrene u više navrata. U hrvatskim člancima fra Josip se spominje kao čovek koji je bio jugoslovenski orijentisan. Ne samo to, nego je od strane ostalih Hrvata i franjevaca bio napadan kao izdajnik, srbofil i Jugosloven. On će 23. septembra 1949. godine otići kod Josipa Broza u Beograd ne bi li olakšao položaj franjevaca koji je bio težak nakon Drugog svetskog rata. Zbog te posete je takođe bio napadan, ali je vrlo zanimljivo da je njega iz emigracije branio fra Dominik Mandić (1889 – 1973), franjevac neskrivenih srbofobnih svetonazora (tvrdio je da Srbi potiču od Mavara koje su Rimljani naselili na Balkanu, a za srpsko stanovništvo u BiH je tvrdio da je reč o Hrvatima koji su popravoslavljeni) govoreći da ne treba napadati fra Josipa budući da on radi na tome da se sačuva ono što se može sačuvati. Takođe, fra Josip je u vremenu Kraljevine Jugoslavije bio protiv toga da se teritorija BiH cepa između Srba i Hrvata. U prepiskama sa javnim radnicma u prvoj polovini 20. stoleća, primetno je da je fra Josip BiH posmatra kao jedinstvenu teritoriju. Posle, u toku Drugog svetskog rata, a kako je bilo jasno da partizani dobijaju rat, fra Josip je bio zagovornik ideje da Bosna i Hercegovina dobije politički subjektivitet odnosno da se ista obrazuje kao federalna jedinica. E sad, kakva BiH? Jedino ona u granicama iz 1762. godine, odnosno one granice koje je potvrdio Berlinski kongres 1878. godine! Stoga, moguće je da je Žarko Vidović upravo mislio na fra Josipa kada je spominjao fratre koji su sedeli na sednici AVNOJ-a, a koji su bitno doprineli da granice BiH ostanu ovakve kakve su danas.
Na osnovu svega navedenog, može se zaključiti da su granice Bosne Srebrene na severnom, severozapadnom, zapadnom, jugozapadnom i južnom pravcu određene zbog objektivnih razloga koji su proizlazili iz činjenice da je Turska izgubila posede u prekosavskim i prekodinarskim krajevima, odnosno da je teritorija provincije bila podeljena između tri države. Međutim, pažnju privlači granica provincije koja je određena na istočnom i jugoistočnom pravcu pri čemu se ne može utvrditi da li su pri utvrđenju granica provincije polazili od upravne podele Osmanskog carstva. Stoga deluje da je tvrdnja Žarka Vidovića istinita. Takođe, vrlo je indikativno da se granice franjevačke provincije Bosne Srebrene iz 1762. godine potvrđuju kao granice Bosne i Hercegovine na Berlinskom kongresu (i to kao državne prema Crnoj Gori, Srbiji, a formalno i prema Turskoj od 1908. godine i to baš na tom višegradskom pravcu!), a potom kao republičke granice 1945. godine koje su se 1992. godine preobrazile u državne granice. Na kraju, izgleda da je jedini razlog zašto su se franjevci opredelili da na višegradskom pravcu granica bude istočno od Drine, upravo onaj prozelitske prirode, odnosno želja da se dokopaju manastira Mileševe…
Aleksandar Mandić za Kompas info
