Despot Stefan Lazarević je 29. januara 1412. godine u Novom Brdu izdao „Zakon o rudnicima“, poznat i kao Novobrdski zakonik. Ovaj dokument predstavlja značajan pravni spomenik srednjovekovne Srbije, koji prevazilazi nacionalne okvire svojom istorijskom i pravnom vrednošću.
Nastao na inicijativu despota Stefana Lazarevića
Zakonik je nastao na inicijativu despota Stefana, koji je, na molbu građana, formirao komisiju od 24 ugledna stanovnika Novog Brda. Oni su se okupili na saboru u Nekodimu kako bi sastavili tekst zakona. Nakon usaglašavanja, despot Stefan je na saboru u Novom Brdu svojim potpisom i pečatom uzdigao ovaj dokument na nivo zakona.
Zakonik se sastoji iz dva dela
Zakonik se sastoji iz dva dela. Prvi deo obuhvata 51 član koji reguliše organizaciju rudarske proizvodnje i aktivnosti koje omogućavaju njeno nesmetano obavljanje.
Ovi članovi se bave pitanjima kao što su pravo provetravanja i dovođenja vazduha kroz druge jame, rešavanje sporova koji proizilaze iz eksploatacije rude, formiranje rudarskih družina, kao i kupovina i prodaja rudarske imovine. Cilj ovih odredbi bio je da se obezbedi nesmetano funkcionisanje rudarske proizvodnje.
Šta predstavlja drugi deo zakonika?
Drugi deo zakonika predstavlja gradsko pravo Novog Brda iz vremena despota Stefana i sadrži 22 člana koji propisuju poreze i kazne, nadležnost sudova, red na pijaci, položaj katolika i druga pitanja. U ovim odredbama, rudari Novog Brda su imali privilegovan položaj, uključujući pravo prvenstva u snabdevanju, određivanje najviših cena namirnica i nekih zanatskih usluga.
Iako nije bio prvi zakon o rudarstvu u srednjovekovnoj Srbiji, tekst Novobrdskog zakonika je jedini sačuvan. Njegova povezanost, jezik i sadržina svrstavaju ga među srpske pravno-istorijske spomenike od posebne vrednosti.
Sačuvan je ćirilični ilustrovani prepis iz 1580. godine, koji se čuva u Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti. Tekst je napisan mrkim mastilom na 27 listova, a minijatura na početnoj strani prikazuje rudarski sudski kolegijum. Okvir, zastavica i inicijalna slova su u plavoj, zlatnoj i crvenoj boji.
Postoji nekoliko prevoda zakonika
Pored ćiriličnog prepisa, postoje i latinični i turski prevodi zakonika. Latinični prepis na 13 strana, datiran na 26. jul 1638. godine, pronašao je akademik Petar Kolendić u Gradskoj biblioteci u Splitu.
Rukopis je nastao u bugarskom rudarskom centru Ćiprovcu. Turski prevod zakonika pronađen je u okviru otomanskog akta izdatog 25. aprila 1494. godine i sadrži 35 poglavlja koja odgovaraju prvom delu ćiriličnog rukopisa.
Novobrdski zakonik pruža dragocene podatke o organizaciji rudarstva, pravnim odnosima i društvenom životu u srednjovekovnoj Srbiji, posebno u Novom Brdu, koje je tada bilo najveći rudarski centar na Balkanu
