U sredu, 23. aprila, širom Katalonije je obeležen Dan svetog Georgija (kata. Diada de Sant Jordi – što je zapravo Đurđevdan po gregorijanskom kalendaru). Ovaj, među Kataloncima izuzetno popularan, može se slobodno reći svenarodni, praznik, po uobičajenim poklonima poznat i kao Dan knjiga i ruža, je je sasvim usmeren ka očuvanju i negovanju katalonskog jezika, koji u Kataloniji uživa službeni status, i katalonske kulture.
Taj dan ne može proći bez prigodnih izjava katalonskih političara o suštinskom značaju katalonskog jezika za katalonski narod. Inače, sveti Georgije je svetac zaštitnik Katalonije i njegov krst se nalazi na službenoj zastavi grada Barselone.
Ljubav prema sopstvenom maternjem jeziku se može smatrati bitnom sličnošću između katalonskog i srpskog naroda. Ali, dok u Kataloniji Dan svetog Georgija ima svenarodni karakter, u Srbiji nedostaje praznik takve vrste, iako je srpski jezik jedna od suštinskih odrednica srpskog identiteta i predstavlja ključnu sponu između „Srba svih i svuda“.
Dan Srpskog jezika?
Tačno je da uglavnom strukovne organizacije proslavljaju i obeležavaju Dan srpskog jezika 21. februara, koji datum se poklapa i povezan je sa Međunarodnim danom maternjeg jezika. Međutim, ovaj praznik ne uživa veliku popularnost u srpskom društvu, a i sam datum proslavljanja nema suštinske i specifične veze sa hiljadugodišnjom istorijom i razvojem srpskog jezika, budući da je previše uopšten i odnosi se na sve maternje jezike koji se govore na prostoru Republike Srbije.
Vredi se podsetiti da se Republika Srbija, ratifikovanjem Evropske povelje o regionalnim i manjinskim jezicima, obavezala da posebno štiti albanski, bosanski, bugarski, mađarski, romski, rumunski, rusinski, slovački, ukrajinski i hrvatski jezik. [1]
Stoga, kao najbolje rešenje, koje bi na pravilan način naglasilo značaj srpskog jezika za srpski narod, deluje uvođenje Dana srpskog jezika kao državnog praznika, putem izmena i dopuna Zakona o državnim i drugim praznicima u Republici Srbiji. Izabrani datum bi morao da ima ogroman simbolički značaj, koji bi odražavao specifičnosti u istoriji i razvoju srpskog jezika, kao i bitan edukativni karakter, sa mogućnošću stimulisanja korišćenja ćiriličkog pisma.
Koji bi to datum mogao biti? Pisac ovih redova smatra da je pogodan datum za obeležavanje Dana srpskog jezika 21. maj (Spasovdan ili Vaznesenje Hristovo), kao dan donošenja prvog dela Dušanovog zakonika u Skoplju 1349. godine. Ovaj datum ima ogroman potencijal odražavanja kontinuiteta upotrebe srpskog (narodnog) jezika od vremena srpske srednjovekovne države do današnjih dana, uz naglašavanje ključnih specifičnosti.
Kako bi se shvatio jezički gotovo revolucionarni značaj Dušanovog zakonika, neophodno je istaći da je srednjovekovnu (katoličku) Evropu karakterisala diglosija, odnosno „upotreba dvaju funkcionalno razgraničenih jezika u istoj društveno-jezičkoj zajednici“,[2] od kojih se jedan smatra „nižim“, a koji običan narod koristi u međusobnoj komunikaciji, a drugi „višim“ i plemenitijim, što je, u našem slučaju, jezik pravnih dokumenata.
Primera radi, dok je u srednjovekovnoj Ugarskoj, narodni jezik etničkih Mađara bio staromađarski, Zlatna bula (Bulla aurea) iz 1222. godine, kojom je ograničena vlast ugarskog kralja Andrije II, je bila napisana na latinskom jeziku. Takođe, na latinskom je bila napisana i čuvena engleska Velika povelja sloboda (Magna Charta Libertatum) iz 1215. godine.
Narodni jezik
S druge strane, u evropskim katoličkim okvirima je bilo, doduše veoma retkih, primera upotrebe narodnog jezika u suštinski važnim pravnim dokumentima. Tako je Zakonik sedam stavki (špa. Las Siete Partidas), donet za vreme vladavine (1252-1284) kastiljanskog kralja Alfonsa Desetog Mudrog, bio sastavljen na starošpanskom, odnosno starokastiljanskom jeziku. Za vreme vladavine spomenutog vladara su nastale i čuvene Pesme o svetoj Mariji (Cantigas de Santa Maria), napisane na galicijsko-portugalskom jeziku, zajedničkom pretku portugalskog i galicijskog jezika.
Disglosija je bila prisutna i u srpskoj srednjovekovnoj državi, uz razlikovanje narodnog (starosrpskog) i srpskoslovenskog jezika, kao srpske redakcije crkvenoslovenskog jezika. Kako navodi čuveni lingvista Pavle Ivić (1924-1999), „u slovenskim zemljama u srednjem veku, crkvenoslovenski se nije osećao kao strani jezik, bitno različit od domaćeg (narodnog – dodao I. J.), već kao viši stil domaćeg jezika“. [3] Zapravo, u srpskom slučaju se radilo o takozvanoj homogenoj diglosiji, koju karakteriše „upotreba dvaju veoma bliskih jezika“. [4]
Pisac ovih redova smatra da je pogodan datum za obeležavanje Dana srpskog jezika 21. maj
Dok je Zakonopravilo ili Nomokanon Svetog Save bilo napisano na srpskoslovenskom jeziku, koji je inače korišćen unutar srpske crkve do prve polovine XVIII veka kada je zamenjen ruskom redakcijom crkvenoslovenskog jezika (ruskoslovenskim), Dušanov zakonik je pretežnim delom sastavljen na narodnom (starosrpskom) jeziku, uz određene primese crkvenoslovenskog. [5]
Posebno je indikativno to što su u vreme donošenja Dušanovog zakonika, na Apeninskom poluostrvu delovali Đovani Bokačo (Giovanni Boccaccio, 1313-1375) i Frančesko Petrarka (Francesco Petrarca, 1304-1374), koji su pišući, između ostalog, i na narodnom, toskanskom jeziku, ušli u istoriju ne samo italijanske, nego i svetske književnosti.
Kombinacija i prožimanje narodnog i srpskoslovenskog (crkvenoslovenskog) jezika u Dušanovom zakoniku, zapravo, odgovara onom „srednjem slogu“, koji je češki slavista Jozef Dobrovski (Josef Dobrovský, 1753-1829) naveo prilikom intervenisanja u jezički spor između Vuka Karadžić i Milovana Vidakovića. Kako je to Dobrovski tada napisao, „valjalo bi, idući srednjim putem, stvoriti stilus medius („srednji slog“), koji bi se približavao i starom crkvenom i razgovornom narodnom jeziku“. [6]
Takođe, vredi istaći da je narodni jezik korišćen i u velikom broju srednjovekovnih povelja srpskih vladara, preovlađujući u njihovim dispozicijama, a značajne elemente narodnog jezika je sadržao i čuveni Rudarski zakonik despota Stefana Lazarevića iz 1412. godine.
Određivanje dana donošenja (prvog dela) Dušanovog zakonika kao Dana srpskog jezika, osim što podseća na značaj ovog dragulja srpskog i evropskog srednjovekovnog prava, stavlja da u prvi plan i činjenicu da je narodni jezik (starosrpski), kao jezik običnog naroda, bio podesan za upotrebu u pravnim dokumentima takve vrste.
Razvijanje svesti o prisustvu (staro)srpskog jezika u jednom toliko značajnom srednjovekovnom zakoniku, u vremenima kada je na evropskom nivou upotreba narodnog jezika u sličnim pravnim dokumentima bila prava retkost, može pozitivno i lekovito uticati na način na koji današnji pripadnici srpskog naroda gledaju na svoj maternji jezik, kao i na popravljanje položaja ćirilice.
Pobeda narodnog jezika
Takođe, činjenica da je Dušanov zakonik pretežnim delom bio napisan na narodnom jeziku, predstavlja i sponu sa kasnijom konačnom pobedom narodnog jezika, koja je izvojevana najviše zahvaljujući neumornoj borbi i zalaganju Vuka Karadžića. Postavljanjem srpske narodne kulture (uključujući narodnu epsku i lirsku poeziju, narodne pripovetke, poslovice i umotvorine itd.) u same temelje srpske nacionalne kulture uspostavljena je njena „demokratičnost“, odnosno njena gotovo prirodna i podrazumevana dostupnost najširim društvenim slojevima, bez obzira na nivo (ne)pismenosti ili kvalitet obrazovanja.
Izbor dana donošenja Dušanovog zakonika stavlja u prvi plan i činjenicu da je narodni jezik bio podesan za upotrebu u pravnim dokumentima takve vrste
O ogromnom značaju Vukove reforme sam već pisao na stranicama Novog Standarda. [7] Predloženi datum za određivanje Dana srpskog jezika može da sublimira i predstavlja kontinuitet upotrebe narodnog, srpskog jezika od perioda postojanja srednjovekovne srpske države do modernog doba.
Spomenuta veza između narodnog jezika iz Dušanovog zakonika i narodnog jezika koji je Vuk Karadžić na velika vrata pobednički uveo u srpsku nacionalnu kulturu otvara pitanje smanjene razumljivosti ili nerazumljivosti današnjim Srbima jezika Dušanovog zakonika.
Jednostavno, narodni jezik je od 14. veka, kada je spomenuti pravni akt usvojen, do kraja 18. i 19. veka (vreme delovanja Dositeja Obradovića i Vuka Karadžića), protekom vremena i pod uticajem raznih istorijskih okolnosti, pretrpeo bitne promene, koje su uticale na stepen njegove razumljivosti. Dodatno, arhaični jezik Dušanovog zakonika nije poslužio, niti je mogao da posluži, kao model na osnovu kojeg bi trebalo uspostaviti moderni srpski jezički standard.
Preciznije govoreći, Vuk Karadžića se tokom celog života služio svojim maternjim, mesnim tršićkim govorom, uz određene izmene koje nisu uticale na promenu same dijalekatske, istočnohercegovačke osnovice toga govora (na primer, arhaizovanje jezika putem vraćanja slova i glasa „h“ od 1836. godine).
Tako je danas Vukov ijekavski, novoštokavski, istočnohercegovački dijalekat usvojen u Bosni i Hercegovini i Crnog Gori, [8] dok je u Republici Srbiji ipak prevagnuo ekavski, takođe novoštokavski, šumadijsko-vojvođanski dijalekat, „kojim se govorilo u kulturno i ekonomski najjačim srpskim krajevima, koji je imao za sobom već stvorenu tradiciju književnog jezika i kojim je, pri tom, govorila velika većina srpskih pisaca XIX veka“. [9]
UPUTNICE:
[1] Ovde: Srbija posvećena zaštiti i negovanju maternjeg jezika.
[2] Ovde: diglosija – Rečnik lingvističkih termina.
[3] Pavle Ivić, Pregled istorije srpskog jezika, str. 31.
[4] Ovde: diglosija – Rečnik lingvističkih termina.
[5] Pavle Ivić, Pregled istorije srpskog jezika, str. 34.
[6] Aleksandar Belić, Vuk Karadžić i naš književni jezik, str. 3.
[7] Ovde: Ivan Jokanović: Dragocena vrednost Vukove reforme – Novi Standard.
[8] Pavle Ivić, Dijalektologija srpskohrvatskog jezika: uvod i štokavsko narečje, str. 168.
[9] Pavle Ivić, Dijalektologija srpskohrvatskog jezika: uvod i štokavsko narečje, str. 70.
